حساب و کتاب کمپانی نفت بختیاری در یک دفتر دست نویس

در مرکز اسناد صنعت نفت دفتری با ارزش تاریخی مربوط به اوایل جنگ جهانی اول متعلق به سال 1914 میلادی نگهداری می شود.

دفتر کل حساب شرکت نفت بختیاری که با تلاش کارکنان در مرکز اسناد صنعت نفت مرمت و نگهداری می شود ،حاوی جلد چرمی با رنگ قرمز متمایل به زرشکی  است که در 201 صفحه سامان گرفته است.

*یونس صادقی

در مرکز اسناد صنعت نفت دفتری با ارزش تاریخی مربوط به اوایل جنگ جهانی اول متعلق به سال 1914 میلادی نگهداری می شود.این دفتر کل،شرح مسایل مالی شرکت نفت بختیاری است که به صورت تدوین سالیانه و ماه به ماه آمده است.اطلاعات مندرج در آن می تواند زوایای تازه ای از تاریخچه مالی شركت نفت  بختیاری را روشن کرده و راه را برای پژوهشگران عرصه تاریخ اقتصادی هموار كند. همزمان با برنامه ریزی جهت تکمیل موزه اکتشاف،حفاری و تولید صنعت نفت در مسجدسلیمان،بازخوانی مجدد این دفتر ارزشمند خالی از لطف نیست.به خصوص اینکه،یک منبع پژوهشی بسیار ارزشمند برای شناخت مستند تاریخ شکل گیری صنعت نفت در ایران است.

تاریخچه

در سال 1903 میلادی با ورود جورج رینولدز نماینده دارسی به ایران و ارتباطی که با خوانین بختیاری برقرار کرد و پس از چندین دوره مذاکرات فشرده قرار شد از هر صد سهم عادی و کمپانی و هر شرکت دیگری که در آینده در منطقه بختیاری جهت کشف و استخراج نفت تشکیل شود،سه سهم به خان های بختیاری تعلق گیرد و کمپانی نفت مبلغی را نیز جهت استخدام نیرو برای حفاظت از مناطق نفتی در بختیاری به خان ها پرداخت كند.به همین جهت انگلیسي ها در نوامبر سال 1905ميلادي معادل با سال  1323قمري  با وساطت حاجی امین الشریعه اصفهانی،معتمد دولت انگلیس در اصفهان،قراردادی را تدوین کردند و به امضای دو طرف رساندند.
این قرارداد در شش ماده تنظیم شد.طرف اول قرارداد ویلیام ناکس دارسی و شرکای او در زمینه عملیات حفاری نفت بود که امتیاز آن از طرف دولت ایران به او داده شد.طرف دوم قرارداد،خان های بختیاری(نجفقلی صمصام السلطنه،حاج علیقلی خان سردار اسعد،غلامحسین خان شهاب السلطنه و نصیرخان صارم الملک) بودند.به این ترتیب زمینه های شکل گیری شرکت نفت بختیاری به وجود آمد که در این مجال مختصر جای تفصیل برای آنها نیست.دفترچه های مالی و عملیاتی از آنها باقی مانده که یکی از آنها همین اثر پیش رو است که به توصیف آن می پردازیم.

توصیف ظاهری

دفتر کل حساب شرکت نفت بختیاری که با تلاش کارکنان در مرکز اسناد صنعت نفت مرمت و نگهداری می شود ،حاوی جلد چرمی با رنگ قرمز متمایل به زرشکی  است که در 201 صفحه سامان گرفته است.محتوای دفتر به انگلیسی نوشته شده است.بخش های نخست آن به صورت الفبایی تنظیم شده و اسامی اشخاص متناسب با حروف الفبا در آنجا قید شده است.بازه زمانی،مربوط به سال 1914 تا 1916 میلادی همزمان با جنگ جهانی اول است که در هرسال به صورت تفکیک ماه های آن سال،اطلاعات مالی و به صورت تفکیک موضوعی و خط کشی شده قید شده است.این دفتر می تواند به صورت مستند دخل و خرج مالی شرکت را برای پژوهشگران عرصه تاریخ نفت روشن کند.

توصیف محتوایی

در باب محتوای اثر همانطور که از اسم روی جلد بر می آید تحت عنوان  «دفتر کل شرکت نفت بختیاری با مسوولیت محدود» ( BAKHTIARI OIL COMPANY LIMITED  LEDGER) است.این دفتر حاوی صورت درآمد ها و هزینه ها،از جمله تعمیرات و ساخت لوله ها،هزینه های کمپینگ یا اردو، هزینه حفاری،کانال کشی،حمل و نقل،جاده سازی،دستمزد کارگران و غیره است.این هزینه ها مربوط به خطوط لوله و چاه های نفتی آبادان،اهواز و مسجد سلیمان است.اين دفتر توسط انگليسي ها از سال 1914 ميلادي جمع آوري شده و هزينه ها و مخارج تا سال 1916 را ثبت كرده اند که شامل ستون هاي تاريخ ،هزينه ها،مخارج،وصول ها و در نهايت باقيمانده و نقدينگي است كه به صورت ماهيانه تسويه و ثبت شده است.مثلا در حساب كتاب هر ماه،ابتدا موجودي حساب ابتداي آن ماه نوشته شده و ذيل آن، هزينه ها و مخارج از آن كسر شده ،دريافتي ها اضافه شده و در انتها،باقيمانده حساب آن ماه ثبت شده است.مبالغ ثبت شده در اين كتاب به لير است.
با برنامه ریزی به عمل آمده نسخه دیجیتال این دفتر مهم پس از راه اندازی موزه اکتشاف،حفاری و تولید صنعت نفت در مسجدسلیمان،در اختیار پژوهشگران و دانشجویان قرار خواهد گرفت.

*واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت