چیا سرخ به روایت اسناد

شنبه بیست و چهارم آبان ماه 1399 چیا سرخ به روایت اسناد

منطقه چیاسرخ از دیرباز در بین اهالی بومی و افرادی که از آن بازدید می کردند،به علت وجود چشمه های نفتی مشهور بود.

توحید شریفی
کارشناس و مترجم مرکز اسناد صنعت نفت

منطقه چیاسرخ به عنوان آغاز داستان نفت و مکان نخستین تلاش ها جهت استخراج نفت در ایران همواره از اهمیتی نمادین برخوردار بوده است.در این گزارش ضمن اشاره به دو سند ارزشمند از اسناد مدیریت موزه ها و مرکز اسناد وزارت نفت،تلاش داریم به اختصار تلاش های صورت گرفته در چیاسرخ را معرفی كنيم .

منطقه چیاسرخ از دیرباز در بین اهالی بومی و افرادی که از آن بازدید می کردند،به علت وجود چشمه های نفتی مشهور بود. وجود همین چشمه ها در کنار ساختار های سنگ شنی که در آن دوره به عنوان ساختار طبیعی مناسب برای ذخیره نفت شناخته می شدند،زمین شناسان اعزامی به مناطق غرب و جنوب غرب ایران را به این نتیجه جمعی رسانده بود که منابع عظیم نفتی در زیر خاک این منطقه وجود دارد. نخستین زمین شناسی که به این منطقه آمد و از آن بازدید كرد،ویلیام لافتوس،باستان شناس و زمین شناس انگلیسی بود.وی که اکتشافاتی نیز از تمدن سومریان داشت،در گزارش خود وجود نفت را در مناطقی از كوهستان‌های بختیاری «منطقه دالكی» ایران تأیید كرد. هوتز، صاحب امتیاز هلندی‌الاصل که بر اساس این گزارش در سال 1883 در منطقه دالكی دست به حفاری زده بود، بدون حصول نتیجه خاصی ناچار به انحلال شركت و اعلام ورشكستگی شد.

چيا سرخ ، چاه شماره يك

سال‌ها بعد،"ژاك دومورگان"، باستان‌شناس و زمین‌شناس فرانسوی – كه با حمایت حكومت قاجار به دنبال آثار باستانی ایران بود-در غرب و جنوب كشور با چشمه‌های نفتی مواجه شد. دومورگان نتیجه مشاهدات خود را در مجله‌ای به نام «معادن پاریس» به چاپ رساند و در مورد تراوش حوضچه‌های نفتی منطقه چیاسرخ در شمال‌غربی شهر قصرشیرین مطالبی نوشت. همین گزارش یکی از پایه های اصلی حضور ویلیان ناکس دارسی در ایران و کسب امتیاز نفت در 28 می 1901 (1319 قمری/1280شمسی) بود.

در اوایل تابستان همان سال، "دارسی"، زمین شناسی به نام "اچ.تی. برلز" را برای شناسایی مكان های مطلوب احتمالی برای حفاری های نفت، به ایران اعزام كرد. وی دو منطقه را بدین منظور پیشنهاد داد: یكی نزدیك قصر شیرین در منطقه ذهاب در غرب ایران و موقعیت بعدی در جنوب، نزدیك اهواز و حوالی منطقه چشمه های نفت سفید.

دكتر (بعدها سر) "باورتون ردوود "مشاور زمین شناسی وقت آقای دارسی، اذعان كرد كه در هر دو این مناطق آثار آشكار نفتی وجود دارد؛ اما تحت تأثیر نوشته های "دمورگان " فرانسوی، پیشنهاد داد كه كار از چیاسرخ شروع شود. وی پیش بینی می كند كه «نتیجه كار ایجاد صنعتی سودآور در ابعاد عظیم» خواهد بود.

"جی.بی. رینولدز "که پیشتر سوابقی در وزارت خدمات عمومی هند و میادین نفتی سوماترا داشت، به عنوان مهندس حفاری در ایران انتخاب شد.
وی در همان سال از منطقه بازدید کرده و بغداد را به عنوان پایگاه خود برگزید. تقریباً همزمان، ناظری برای بررسی مسیر خط لوله احتمالی از ذهاب به خلیج فارس اعزام شد؛ ابزار لازم برای حفاری نیز در انگلستان خریده و به سمت بغداد ارسال شدند. کار انتقال ابزار از بغداد با کندی فراوان پیش می رفت خاصه در خانقین که مقامات ترک آنجا استاد به تأخیر انداختن کارها بودند، در سمت ایران هم حملات قبایل و عشایر که دولت هیچ کنترلی بر آنها نداشت، کار را دشوار می کرد.

البته " رینولدز "موفق شد در زمان کوتاهی بر این قبایل پيروز شود.امری که بسیار مورد توجه آقای "هنری دابز "(سرکنسول انگلیس در بغداد) قرار گرفت. با توجه به این که حضور حفاران متخصص از انگلستان امکان نداشت، از حفاران لهستانی دعوت به کار شد و نهایتاً حفاری در چیاسرخ از دسامبر 1902 (آذر 1281شمسی/ شعبان 1320 قمری) آغاز شد. در سپتامبر 1902(شهریور 1281شمسی/ جمادی الثانی 1320قمری) یک مهندس آمریکایی به نام "روزنپلانتر " به عنوان دستیار "رینولدز "به ایران اعزام شد و چند ماه بعد، دو مهندس کانادایی به اسامی "مک ناوگتون" و "بوچانان " به استخدام شرکت در آمدند که به زودی برتری خود بر مهندسان لهستانی را نشان دادند.

در اوایل ماه آوریل 1903 (فروردین 1282/ محرم 1321) چاه شماره 1 چیاسرخ به عمق 1000 پایی (حدود 305متر) رسید. در این عمق نشانه های وجود نفت، امیدوارکننده بودند. تقریبا در همین زمان، نتیجه کار بررسی خط لوله به اتمام رسید و مشخص شد که بهترین مسیر از چیاسرخ به محمره (آبادان) از دشت بین النهرین است که بخش عمده آن در قلمرو دولت ترک (عثمانی) قرار می گیرد. با این وجود برای این که مشکلی به وجود نیاید، قرار شد که تمام خط لوله از مسیر طولانی تر و کوهستانی داخل خاک ایران عبور کند که مدت و هزینه انجام بیشتری نیز طلب می کرد.

آقای دارسی در ماه می سال 1903 (1282شمسی /1321قمری ) شرکت «بهره برداری اولیه» را برای استفاده از امتیاز حفاری در ایران تأسیس کرد و خود به عنوان تنها قدرت مالی و تصمیم گیرنده در شرکت جدید مشغول به کار شد.

در اوایل سپتامبر (شهریور) 1903 حفاری در چاه شماره 2 چیاسرخ آغاز شد و در عمق پایین 17 پایی (5 متری) به گاز رسید. در عمق 255 پایی (77متری) چاه به نفت رسید و هرچند مقدار این نفت اندک بود، توانست مشکل سوخت کمپ حفاری را حل کند. تا این زمان برای سوخت از چوب استفاده می شد که با قیمتی گران از عشایر منطقه خریداری می شد.

چيا سرخ ، چاه شماره دو

در آغاز سال 1904(دی1282شمسی/ شوال 1321قمری) چاه شماره 1 از عمق 2000 پایی (609 متری) عبور کرده بود و چاه شماره 2 به عمق 747 پایی (227 متری) رسیده بود و روزانه 120 بشکه تولید نفت داشت. در فوریه چاه شماره یک به نفت رسید و مقدار اندک 60 بشکه در روز از آن استخراج می شد. همزمان خروج نفت از چاه شماره 2 در عمق 1360 پایی (414 متری) متوقف شد و شروع به فرو ریختن کرد. بعد از رسیدن چاه شماره 1 به عمق 2300 پایی (701 متر) حفاری در این چاه نیز متوقف شد.

"روزنپلانتر" پس از ارسال چند نقشه از مناطق چیا سرخ، سر پل و مندلی، در می 1904 (اردیبهشت 1283شمسی/ صفر 1322 قمری) از کار استعفا داد و دستیارش، هالند، جای او را گرفت. در این زمان آقای دارسی از هزینه های روزافزون حفاری در منطقه چیاسرخ و فقدان اثرات قابل توجه که این هزینه ها و هزینه های حفر خط لوله تا محمره را توجیه کند نگران بود، همچنین می خواست تا مناطق جنوبی تری را که دالتون از آنها بازدید کرده و رینولدز مشغول بررسی آنها بود، مورد آزمایش قرار دهد؛ در عین حال فاصله زیاد میان این دو مکان و هزینه های بالا اجازه انجام همزمان حفاری در هر دو مکان را به وی نمی داد. تمام این مشکلات باعث شد تا آقای دارسی در ژوئن سال 1904 (خرداد 1283شمسی/ربیع الاول 1322) عملیات در چیاسرخ را به صورت کامل متوقف و توجه خود را به مناطق جنوبی تر در مرمتین معطوف كند.

عملیات بار دیگر در سال 1912 با حفاری در چاه شماره 3 آغاز و تا سال 1915 که به طور ناگهانی به علت حضور سربازان ترک متوقف شد، با شدت ادامه یافت. طی مدت اشغال، چاه شماره 2 به وسیله نارنجک منفجر گردید که به سرعت خاموش شد.

در سالهای 1922-1921 (1301-1300) کار مجدداً با حفاری چاه های شماره 4 و 5 ادامه یافت. پس از تکمیل حفاری، عملیات باردیگر متوقف شد تا این که در سال 1929 تجهیزات لازم برای حفر چاه شماره 6 ارسال شد. در سال 1931 (1310) دوباره عملیات متوقف شد تا سال های 1934-1933 (1314-1313) که چاه شماره6 مسدود و با گل پر شد و منطقه تخلیه شد.

در سال 1936 (1315 شمسی) چاه شماره 7 در منطقه ای دقیقاً بالای سنگ ماسه منطقه کلهر حفرشد، که پس از بروز مشکلات فنی با مواد ضدخوردگی مسدود شد. حفاری چاه شماره 8 نیز در فاصله 1760 پایی (530 متری) چاه شماره7 در ماه اگوست 1938 (مرداد-تیر 1317) آغاز گردید که باز هم نتیجه ای در پی نداشت.

منطقه چیاسرخ نهایتاً بعد از حصول نتایج نامطلوب پی در پی و نیز در پی کشف منابع غنی تر نفت در مناطق اطراف مسجدسلیمان که موقعیت جغرافیایی بهتری نیز داشت، کنار گذاشته شد؛ مقدار اندک نفتی که از چاه های این منطقه استخراج می شد تنها برای مصارف همان منطقه کاربرد داشت، در جریان تعیین خطوط مرزی نیز چیاسرخ ابتدا به حکومت عثمانی و بعد به عراق واگذار شد و امروزه یک میدان نفتی کوچک در این منطقه است. امروزه چیاسرخ تنها به عنوان خاطره ای دور در ذهن جمعی پژوهندگان صنعت نفت باقی مانده است.

توضیح:در تهیه این گزارش که چکیده ای از آن پیشتر،در نشریه"نفت نامه"شماره ی آبان1399 منتشر شده،از اسناد شماره 10-120 (1939ميلادی)مجموعه اسناد مسجدسلیمان و سند شماره 188 (1920)موجود در مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت،همچنین از مطالب نشریه «The Naft» استفاده شده است.