یادداشتی به مناسبت درگذشت علی اکبر معین فر، نخستین وزیر نفت

مردی که دیگر نیست...

* فاطمه تركچي
 

روز پنجم مهر 1395، یکی از روزهای خاطره‌انگیز زندگی‌ام را تجربه کردم. در ساختمان دوقلو منطقه نیاوران، میهمان مردی بودم که عنوان نخستین وزیر نفت جمهوری اسلامی را داشت. البته، او از بنیانگذاران انجمن اسلامی مهندسین در سال 1336، پدر مهندسی زلزله در ایران و نماینده مردم تهران در نخستین دوره از مجلس شورای اسلامی بود. آری! میزبان ویژه، مهندس علی‌اکبر معین‌فر بود.

در ارتباط با پروژه «تاریخ شفاهی صنعت نفت از دیدگاه وزرای نفت جمهوری اسلامی» با ایشان به عنوان نخستین وزیر نفت به گفت‌وگو نشستم. او از تحولات صنعت نفت ایران در دهه 1320 خورشیدی و مقطع ملی‌شدن نفت و رویدادهای نفت در دهه‌های 1330 تا 1350 سخن گفت.

نگاه دقیق و اندیشه نظام‌مند او با وجود کهولت و بیماری شگفتی‌ام را برانگیخت. با دقت‌نظر پس از هر پرسشی، گویا متنی نانوشته را از بر می‌خواند و بدون مکث، خاطرات خود را بازگو می‌کرد. با وجود اینکه برای دکتر مصدق، رهبر نهضت ملی‌شدن صنعت نفت احترام ویژه قائل بود، در مورد دیگر رجال صادقانه و بی‌طرفانه سخن می‌گفت.

دو ساعتی گفت‌وگو داشتیم که دیگر خسته شد و با احترام و لبخندی دلنشین خواست که رهایش کنیم. نور فضای فیلمبرداری که از چهره‌اش برداشته شد، آرامش تن را می‌جست.

هنگام خداحافظی، ضمن سپاس حیفم آمد که به او نگویم: «افتخار بزرگی بود که لحظاتی هرچند اندک با شما دیدار و گفت‌وگو داشتم» و او با مهربانی بدرقه‌مان کرد.

خاطره سبز آن خانه و صاحبخانه بزرگوار هرگز از اندیشه‌ام زدوده نخواهد شد؛ خانه ساده‌ای که در جای‌جای آن، قرآن و مُهری قرار داشت تا صاحبخانه با وجود کهولت و بیماری، به هنگام اذان، توان ادای فریضه سروقت داشته باشد؛ خانه‌ای که با تمام بی‌آلایشی، بزرگان بسیاری از این سرزمین را پذیرا شده و با تصاویر مردان بزرگی چون آیت‌الله طالقانی، مهندس بازرگان، دکتر ابراهیم یزدی، شهید دکتر مصطفی چمران و... مزین شده بود؛ خانه‌ای که نفس‌ها و گام‌های مردی بزرگ به نام مهندس علی‌اکبر معین‌فر را بر دیده می‌نهاد؛ خانه‌ای که از صبح 12 دی 1396 دیگر خالی است...

نگاهي به زندگينامه معین‌فر

علی‌اکبر معین‌فر در سال ۱۳۰۷ در تهران متولد شد. سال ۱۳۲۶ به دانشکده فنی دانشگاه تهران رفت و در رشته راه و ساختمان (عمران) به تحصیل پرداخت. با آغاز مبارزات ملی‌شدن صنعت نفت در سال 1327، وی نیز به این حرکت پیوست. معین‌فر در سال ۱۳۳۰، تحصیل در رشته مهندسی راه و ساختمان را به پایان رساند و در سال 1331 به خدمت نظام وظیفه رفت. از سال 1332 در صنعت نفت شروع به کار کرد. محل خدمت او آبادان بود. او در همان روزهای نخست، با شنیدن خبر کودتا علیه دولت دکتر مصدق برآشفت.

چندی بعد در بانک «ساختمانی» به عنوان مهندس ناظر به کار پرداخت. در سال ۱۳۳۸ از سوی پروفسور تاچی نایتو، استاد برجسته زلزله، برای دوره‌ای تحقیقاتی در مهندسی زلزله به دانشگاه واسدا (Waseda University) در توكيو دعوت شد و این دوره را در سال ۱۹۶۰ به پایان رساند.

پس از بازگشت از توکیو و در پی زلزله بوئین‌زهرا در سال 1341، مقدمات تهیه کد زلزله را در ایران فراهم کرد. از سال ۱۹۶۵، به عنوان عضو افتخاری «انجمن اروپایی مهندسین زلزله» به تحقیق و مطالعه در زمینه زلزله ادامه داد. مدتی هم به عنوان استاد پاره‌وقت در مقطع کارشناسی‌‍‌ارشد مهندسی زلزله در دانشگاه امیرکبیر (پلی‌تکنیک) به تدریس مشغول بود. وی از سال ۱۳۳۴ تا ۱۳۴۱ در بانک ساختمانی، و از آن زمان تا پیروزی انقلاب اسلامی در دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه کشور فعالیت می‌کرد.

مهندس معین‌فر در سال‌های دهه 1350-1330 خورشیدی با انجمن اسلامی مهندسین همکاری داشت و به فعالیت‌های سیاسی ـ مذهبی مهندس بازرگان علاقمند بود، به همین دلیل پس از شکل‌گیری شورای انقلاب در اواخر پاییز 1357 توسط امام‌خمینی(ره) و سپس تشکیل دولت موقت انقلاب اسلامی در 16 بهمن 1357، در زمره نخستین گروه از دولتمردان نظام جدید قرار گرفت. وی ابتدا به سمت وزیر مشاور و سرپرست سازمان برنامه و بودجه و سپس به عنوان نخستین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران معرفی شد.

پس از برگزاری انتخابات ریاست جمهوری در ۵ بهمن 1358، نخستين انتخابات مجلس شوراي اسلامي در ۲۴ اسفند ۱۳۵۸ برگزار شد. وی در فهرست ائتلافی بزرگ تهران قرار گرفت و با کسب 360/439/1 آرای مردم، به عنوان رتبه چهارم لیست به مجلس اول راه یافت.

بی‌تردید، موضوع مهندسی زلزله و به طور دقیق، طراحی ساختمان‌ها در برابر زلزله در کشور با نام «معین‌فر» شروع می‌شود. پیشنهاد طرح تهیه تاریخچه زلزله‌های مخرب ایران - که بعدها مبنای تهیه «پهنه‌بندی زلزله» ایران شد- و در قالب کتابی به نام «زلزله‌های تاریخی ایران» ثبت شد؛ ایجاد شبکه شتابنگاری کشور - که از خدمات بنیادی ایشان در زمان خدمت در دفتر فنی سازمان برنامه و بودجه به شمار می‌آید؛ آغاز تدوین آیین‌نامه زلزله ایران در دهه 1340 با راهنمایی دکتر ابوالحسن بهنیا از جمله کارهای برجسته او در مهندسی راه و ساختمان است.

شروع تدوین بسیاری از آیین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌های فنی همچون «آیین‌نامه بتن ایران» - که ابتدا با عنوان دستورالعمل‌های ۱-۱۸ تا ۵-18 انتشار یافت و نیز تدوین مجموعه مقررات ملی در وزارت مسکن و شهرسازی از خدمات ماندگار مهندس معین‌فر به شمار می‌آید.

مهندس معین‌فر همچنین در حوزه فعالیت‌های اجتماعی «جامعه مهندسین کشور» حضور چشمگیر داشت؛ ایجاد «انجمن مهندسین محاسب کشور»، فعالیت مؤثر در شورای عالی کانون فارغ‌التحصیلان دانشکده فنی و کارشناس رسمی دادگستری در رشته راه و ساختمان از جمله این فعالیت‌هاست.

در سال‌های دهه 1380-1370، فعالیت‌های معین‌فر بیشتر جنبه علمی و تخصصی داشت. در این راستا، طی دومین یادواره بزرگداشت برگزیدگان مهندسی عمران کشور - که با معرفی منتخبان توسط مرکز تحقیقات ساختمان و مسکن انجام شد- از خدمات مهندس معین‌فر تجلیل به عمل آمد. وی در بسیاری از کمیته‌های فنی مهندسی ساختمان حضور داشت و عضو فعال آیین‌نامه ۲۸۰۰ ایران بود.

اما به طور کلی می‌توان دو ويژگي بارز برای مهندس معین‌فر برشمرد: برگزیده رتبه نخست پیشگامان و پیشکسوتان مهندسی عمران و نخستین وزیر نفت ایران.

او در مدت کوتاه وزارت خود در صنعت نفت منشاء خدمات ارزنده‌ای شد. مدیریت بزرگ‌ترین صنعت کشور در شرایط انقلابی به‌ویژه در آرام کردن اوضاع و توجه به خواسته‌ها و حمایت از کارکنان صنعت نفت، حمایت همه‌جانبه از پروژه‌های بزرگ صنعتی ـ عمرانی، جلوگیری از ارسال گاز ایران به شوروی آن هم به صورت رایگان و حمایت از طرح گازرسانی سراسری کشور - که توسط مهندس سیدحسن سادات پیگیری و اجرایی شد- و نیز تلاش پیگیر در تأمین جان و مال کارکنان و حفظ تأسیسات نفتی که در آستانه وقوع جنگ تحمیلی در برابر تعدی مزدوران رژیم بعث عراق، تنها بخش‌هایی از کارهای سترگی بود که مهندس معین‌فر به‌حق و با شایستگی در دوران وزارت نفت به انجام رسانید و از عهده آن برآمد. اسناد مهمی از او در آرشیو مرکز اسناد صنعت نفت وجود دارد که دلایلی متقن بر اثبات این ادعاست و برای همیشه در خاطره تاریخ ایران‌زمین باقی خواهد ماند.

سرانجام مهندس علی‌اکبر معین‌فر، یکی از فرزندان شایسته ایران‌زمین پس از سال‌ها حضور فعال و تلاش در عرصه علم و سیاست کشور، در بامداد روز 12 دی 1396 چشم از جهان فروبست و به دیدار حق شتافت. روانش شاد و یادش گرامی باد.