گزارشي از مركز اسناد نفت

دستاورد مركز اسناد صنعت نفت:

شناسايي و گردآوري 30 هزار پروندة نفتي

اسناد و مدارك، حاوي اطلاعات و تجربيات گرانبهائي هستند كه در تعالي اهداف هر سازمان، نقش سازنده دارند و يكي از ابزارهاي مهم مديريت، در ریختن برنامه­ و تصميم­ گيري به شمار می ­آیند. بنابر اين، نگهداري و مديريت صحيح اسناد و مدارك، از دغدغه ­هاي اصلي سازمان ­ها شمرده می­ شود. اسناد و مدارك صنعت نفت نيز، از اين امر مستثنا نيست.

همان طور كه پيش از اين گفته شد، پس از راه اندازي دفتر موزه­ هاي صنعت نفت، مركز اسناد، با هدف گردآوري، پردازش و اطلاع­رسانی و خدمات ­دهی آرشیوی و رونق بخشیدن به پژوهش­ هاي تاريخي، اجتماعي، سياسي و اقتصادي، در سال 1393 شكل گرفت.

اين مركز با استقرار در محل پژوهشگاه سابق ري، در حال حاضر، بخشي چشمگیری از اسناد تاريخ صنعت نفت را در اختیار دارد که حاصل كوشش كارشناسان خود و همكاري و همراهي كاركنان ارجمند اين صنعت است.

تشکیلات مرکز اسناد، دارای چهار گروه جداگانه است: گروه فراهم آوری اسناد (شناسائي، ارزشیابی و انتقال اسناد)؛ گروه حفاظت و مرمت اسناد؛ گروه تنظیم و توصیف اسناد؛ گروه اطلاع­ رسانی و خدمات آرشیوی، و افزون بر این گروه ­های چهارگانه، دارای كتابخانه و نشریات تخصصی با موضوع تاریخ و ادبیات نفت است.

گزارشي كه در پی مي­ آيد، به منظور آشنائي بیش از پیش كاركنان و مسئولان ارجمند صنعت نفت با وظايف و دستاوردهاي اين مركز، فراهم شده است.

تاريخچة آرشيو در ایران

نگهداري اسناد در مخازن دولتي و سلطنتي ایران، پيشينة چند هزاره دارد. برای نمونه، هخامنشیان آرشیو خود را «دِژنبشت» می­ خوانده ­اند. اما پیدایش بايگاني­ ها به مفهوم امروزی آن، به عصر قاجار و اقدام وزارت امور خارجه در سال 1278 خورشيدي، براي مرتب ­سازی پرونده ­های خود، به تأسی از كشورهاي اروپائي، باز مي ‌گردد.

طي سال ­هاي 1280 تا 1309 هيئت فرانسوي و بلژيكي- كه برای اصلاح نظام گمركي به ايران آمده بودند- طرحي براي سامان ­دهی نظام بايگاني كشور ارائه دادند و آن را به مرحله اجرا گذاشتند. به دنبال آن، نخستين بار در ارديبهشت 1309، هيئت وزيران، مصوبه ه­ايي را در خصوص جمع ­آوري سوابق و ايجاد «مركز اسناد دولتي» به تصويب رساند كه به موجب آن، مقرر شد كلية قراردادها، سوابق مؤسسات دولتي، امتيازات و سهام مربوط به دولت، قبالجات، خالصجات و مانند این ­ها به استثناي عهدنامه‌ هاي سياسي، در اتاقي كه وزارت ماليه در قصر گلستان به عنوان مركز اسناد دولتي قرار داده، به ترتيب مقرر، ضبط و حفظ شود.

مطالعات منسجم اوليه براي تاسيس آرشيو ملي ايران و تعيين تكليف حجم انبوه سوابق راكد دستگاه ­هاي دولتي و وابسته به دولت، از سال 1342 آغاز و طرح ايجاد «مركز بايگاني راكد» در اواسط سال 1343 تهيه شد و پس از تأييد هيئت ­رئيسة شوراي عالي اداري كشور، به تصويب رسيد؛ ولي اجراي طرح مذكور، به دلیل تامين نشدن اعتبار، مسكوت ماند. تا این که هيئت دولت، در بيست و نهم خرداد 1347، لايحه‌اي در 8 ماده و 4 تبصره، تصويب كرد.

آذرماه 1348، لايحة مزبور به تصويب مجلس شوراي ملي رسيد و براي اظهار نظر و تصويب، به مجلس سنا ارسال شد. پس از تصويب مجلس سنا، سر‌انجام در ارديبهشت 1349، قانون تأسيس "سازمان اسناد ملي ايران" به تصويب نهائي مجلس شوراي ملي رسيد و براي اجرا، به دولت ابلاغ شد. بر اساس قانون تصويب شده، كلية دستگاه­ ها و وزارتخانه ها، به حفظ و نگهداري اسناد مهم و ارزشمند خود موظف شدند. در همين راستا، شركت ملي نفت ايران نيز، طي بخشنامه ه­اي، كلية ادارات تحت نظارت خود را موظف كرد اصل اسناد را حفظ كنند و اعلام كرد، امحاي اوراق شركت، به دليل مرور زمان غير قانوني است.

* قانون تأسيس "سازمان اسناد ملي ايران" در ارديبهشت 1349، به تصويب نهائي مجلس شوراي ملي رسيد و بر اساس اين قانون كلية دستگاه ­ها و وزارتخانه ها، به حفظ و نگهداري اسناد مهم و ارزشمند خود موظف شدند.

در سال 1351 شركت ملي نفت، تشكيل كميسيوني را با عنوان «تنظيم آئين ­نامة تشخيص اوراق زايد و ترتيب امحاي آن» به تصويب رسانيد. در سال 1375، دستورالعملي با عنوان «ارزشيابي اسناد و مدارك» و دستورالعملي هم به عنوان «روش اجرائي آن» ابلاغ شد.

تشكيل موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت

خلأ بزرگي كه در اين ميان احساس می­شد، تشكيلاتي بود كه با توجه به اهميت گستردگي اسناد صنعت نفت در سطح كشور، بتواند سامان­دهي اسناد و مدارك را عهده­ دار شود. از اين رو، در سال 1392 در پي دستور وزير نفت، مبني بر  راه اندازي موزه­ هاي صنعت نفت، تشکیلات «مركز اسناد» نیز پا گرفت. اين مركز، سوابق راکد را نه از ديدگاه قابليت امحا، بلكه از منظر تاريخي، فرهنگي، اجتماعي و سياسي، مورد بررسي قرار داد و در آن میان اسناد مهمي كه در ابتدا با نگاه سطحي و غيركارشناسی، بي­ ارزش و زايد قلمداد مي­ شدند، شناسائي و گردآوری کرد!

شناسائي و گردآوري 30 هزار پروندة نفتي

* طي چهار سال گذشته، كارشناسان اسناد، بيش از 32 هزار پرونده را از شركت ­هاي مختلف نفتي در سطح كشور شناسائي و به مركز اسناد منتقل كرده­ اند.

طي چهار سال گذشته، كارشناسان اسناد، بيش از 32 هزار پرونده را از شركت ­هاي مختلف نفتي در سطح كشور شناسائي و به مركز اسناد منتقل كرده­ اند. در اين میان، بالغ بر 20 هزار پرونده به پالايشگاه آبادان اختصاص دارد. دفتر وزارتي با 3600 پرونده و مناطق نفت­خيز جنوب با 2700 پرونده، سهم خود را در سبد آرشیو به ثبت رسانده ­اند. عمر قديمي­ ترين سند منتقل شده، 115 سال و در زمينة اكتشاف و حفاري تیم اعزامی دارسي در ايران است!  

اسناد شركت ملي نفت فلات قاره به تعداد تقريبي 2.000 پرونده، شركت ملي صنايع پتروشيمي 10 هزار و 20 پرونده، شركت ملي مهندسي و ساختمان نفت ايران 850 پرونده، شركت بهره ­برداري نفت و گاز مسجدسليمان 720 پرونده، مديريت اكتشاف 450 پرونده، دفاع مقدس 220 پرونده، اسناد انبار چراغي اهواز 200 پرونده، اهدائي پيشكسوتان صنعت نفت 150 پرونده، مديريت اچ­اس­اي 100 پرونده، اسناد دريافتي از مناطق خارگ، لاوان، گچساران، نفت سفيد و ... 50 پرونده و بيمارستان نفت مسجدسليمان 50 پرونده، از جملة اسناد گردآوري شده در مركز اسناد به شمار مي­ رود. بازة تاريخي اسناد مذكور، از 1280 تا 1395 خورشيدي و زبان آنها، فارسي یا انگليسي است.

سامان ­دهي يك ميليون و 260 هزار برگ سند

مجموعه ­سازي و فهرست­ نويسي اسناد گردآوري شده، از بهار 1396 آغاز شد و تا کنون يك ميليون و267 هزار و 720 برگ از سندها فهرست ­نويسي شده است. در همین راستا، اسناد دفتر وزارتي با تعداد 2200 پرونده، بيش­ترين آمار اسناد فارسي فهرست ­نويسي شده را به خود اختصاص داده است. اسناد شركت ملي مناطق نفت­خيز جنوب با 1100 پرونده، شركت ملي صنايع پتروشيمي با 320 پرونده و اسناد انگليسي مديريت اكتشاف به تعداد 12 هزار و 500 برگ، ديگر سندهای فهرست ­نویسی شده در اين زمینه است.

عكس ­هائي با قدمت اكتشاف نفت در مركز اسناد

آرشيو عكس واحد ديداري و شنيداري مركز اسناد، از غني­ ترين و منحصر به فردترين مراكز نگهداري عكس در صنعت نفت به شمار مي­ رود. عكس ­هائي با قدمت اكتشاف نفت تا تحولات پيش از انقلاب، نقش نفت در جنگ تحميلي و دستاوردهاي پس از انقلاب، بخش عمدة اين اسناد را تشكيل مي ­دهد.

اسناد مذكور، به دو گروه فايل ­هاي ديجيتال و اقلام فيزيكي تقسيم مي ­شوند. در ردة فايل ­هاي ديجيتال، بيش از 62 هزار فيلم، عكس، مولتي­ مديا، فايل ­هاي صوتي از وزارت نفت، شركت ­هاي ملي گاز، پتروشيمي و نفت فلات قاره و بيش از 160 هزار قلم نوار كاست، نوار فيلم ويدئوئي، نوار فيلم حلقه­ اي، نگاتيو، اسلايد و عكس، به مركز اسناد منتقل شده است.

افزايش ماندگاري اسناد و كاهش فرسودگي اثر

بي ­ترديد حفظ، نگهداري و مرمت اسناد، يكي از مهم­ترين مأموريت ­هاي مركز اسناد صنعت نفت به شمار مي ­رود. متأسفانه، وضعيت نگهداري برخي از اسناد در گذشته بسيار نامطلوب بوده و به علت شرايط نامناسب، آلودگي ­هاي محيطي اعم از دما، رطوبت، نور و گازهاي آلاينده، در معرض آسيب جدي قرار داشته ­اند. كارشناسان اين بخش، با انجام گردگيري، آسيب ­شناسي و ضدعفوني، شرايط استاندارد حفاظت و نگهداري از اسناد را مهيا مي­ كنند. به طور كلي، مرمت اسناد كاغذي، با هدف كاهش فرسودگي اثر و پايداري بلندمدت آن انجام مي­شود. بر اساس آمار موجود، تا كنون 279 هزار و 478 برگ سند ضد عفوني، 219 هزار و 934 برگ گردگيري، 65 هزار و 329 برگ پاكن ­كشي، 54 هزار و 438 برگ آيرون­كشي، 26 هزار و 400 برگ اسيدزدائي، 2659 برگ پرس گرم، 87 برگ مرمت و 35 هزار و 818 برگ، لكه­ گيري شده است.

سهولت سطح دسترسي با اسكن اسناد

به منظور افزايش سطح ايمني و سرعت بازيابي، كلية اسناد موجود در مركز اسناد، بتدریج اسكن و در نرم­ افزار بانك اطلاعاتي آرشيو، بارگذاري مي­ شوند. طي چهار سال اخير، بالغ بر 147 هزار و 345 برگ اسكن شده است كه بيش ­ترين آمار ارائه شده، به ترتيب به اسناد شركت ملي صنايع پتروشيمي، دفتر وزارتي، امور رفاهي، شركت ملي مهندسي و ساختمان، شركت نفت فلات قاره، كتاب ها، نشريات و بولتن ­هاي خبري و سندهای اهدائي، اختصاص دارد.

كتابخانة تخصصی با بيش از 1500 عنوان اثر

كتاب ­ها و نشريات مرتبط با تاريخ و ادبیات نفت، از جملة مدارك ارزشمندي است كه بخشي ويژه­ اي از مركز اسناد به شمار می ­رود. درواقع وجود يك كتابخانة تخصصي با محور تاريخ و ادبیات نفت، مي ­تواند به محققان و پژوهشگران كمك كند تا مجموعة عظيم صنعت نفت را، از نو بازشناسند. در همين راستا، كتابخانه ­اي با بيش از 1500 عنوان اثر حول محور تاريخ و ادبیات نفت ايران و بيش از 70 نشرية تخصصي در بازه­ هاي زماني مختلف از جمله كشف و استخراج نفت، در این کتابخانه گردآوري و سامان ­دهي شده است. اين مجموعة نوپا، در سال­ هاي اخير، ميزبان بسياري از پژوهشگران داخلي و خارجي بوده است.

مخازن

گفتني است بخش عمدة آثار، از طريق بازديدهاي به عمل آمده از انبارهاي مازاد، مراكز آرشيو و بايگاني شركت­ هاي وابسته به صنعت نفت در سطح كشور، شناسائي و به تهران منتقل شده و مابقي آنها را اشخاص حقيقي يا حقوقي، اهدا کرده ­اند. اسناد منتقل شده، پس از طي فرآيندهاي مذكور، در مخازن قفسه­ هاي مخصوص، با ذكر مشخصات دسته­ بندي و جانمائي مي­ شوند و به فراخور مناسبت ­­ها و نمايشگاه­ ها، مورد بهره ­برداري قرار مي ­گيرند. در نمایشگاه ­ها، از نمایش اصل سند خودداری می­ شود و تصویر آنها مورد استفاده قرار مي ­گيرد.

* آرشيو عكس واحد ديداري و شنيداري مركز اسناد، از غني­ ترين و منحصر به فردترين مراكز نگهداري عكس در صنعت نفت به شمار مي­ رود. عكس ­هائي با قدمت اكتشاف نفت تا تحولات پيش از انقلاب، نقش نفت در جنگ تحميلي و دستاوردهاي پس از انقلاب، بخش عمدة اين اسناد را تشكيل مي ­دهد.

اين مجموعه، از بدو راه ­اندازي تا كنون توانسته 10 نمايشگاه موقت را برگزار کند كه از مهم­ ترين آنها، مي ­توان به غرفة موزه ­هاي نفت در نمايشگاه بين ­المللي نفت و انرژي 1396 كيش و نمايشگاه بين ­المللي نفت، گاز، پالايش و پتروشيمي 1397 در تهران، اشاره كرد. ايجاد يك نمايشگاه دائمي كوچك در ساختمان اصلي وزارت نفت و ساختمان پژوهشگاه قديم ري، از ديگر اقدام­ های صورت گرفته در این زمینه است.

بي­ ترديد، آثار گردآوري شده و به نمايش در آمده، نتيجة تلاش ارزشمند و بي ­دريغ كارکنان اين مرکز است كه در وضعیت سخت و دشوار از جمله شرايط ناگوار بهداشتي، رنج كار را به جان می­ خرند و همچنان دست از كوشش برنمي ­دارند. جا دارد بدين وسيله، از تمامی مسئولان و كاركنان خدوم صنعت نفت بويژه مديريت اكتشاف، شركت بهره­ برداري مسجدسليمان، شركت پالايش نفت آبادان، نفت فلات قاره، مناطق نفت­خيز جنوب و شرکت ملی صنایع پتروشیمی- كه بيش­ترين همكاري را با مركز اسناد داشته ­اند- سپاسگزار باشيم.