یادداشتی بر خرمکوشک

گردشی تاریخی در "خرمکوشک"

* علمدار متولی

"خرمکوشک" یکی از قدیمی ترین مناطق اهواز است كه بناهاي نفتي مهمي را در خود جاي داده است؛ از جمله اين بناها مي توان به هنرستان نفت و آموزشگاه حرفه ای اشاره كرد كه قرار است به يكي از موزه هاي نفت تبديل شود. يادداشت زير به اين بهانه نگاشته شده است. با هم مي خوانيم:

"خرمکوشک" نام یکی از قدیمی ترین مناطق شرکتی اهواز است. پیش از آن که منطقه اعیان نشین "نیوسایت" با ویلاها و خانه باغ های فرح انگیزش از دل زمین های خاک آلود شمال اهواز بروید، باغ خرمکوشک چونان نگینی سبز در حاشیه شرقی کارون و همجوار با "اهواز قدیم" ایجاد شد.

دورنمايي از منطقه خرمكوشك در دهه 1340 خورشيدي

خرمکوشک ابتدا به یک باغ بزرگ اداری- مسکونی محدود مي شد که ده ها دفتر کار و سی، چهل منزل سازمانی کارمندی را در خود جای می داد. یک باشگاه جمع و جور با سالن نمایش فیلم و پذیرایی، در جوارش یک استخر و یک سالن اسکواش با سقفي لوله ای که ساکنان می توانستند در اوقات فراغت از آن بهره ببرند.

در ابتدای خیابان ورودی باغ هم، ساختمان یک اشکوبه شرکت ملی نفت- عملیات غیرصنعتی- قرار داشت که بعدها در اواخر دهه 1340 به شکلی مدرن و امروزی نوسازی شد. در انتهای باغ و در شرقی ترین نقطه، عمارتی اعیانی و چهارگوش به چشم مي خورد كه گرداگردش تارمه متکی به ستون های قطور سفیدرنگ وجود داشت. خیابانی مارپیچ كه دو سویش درختان نخل، لیل و سدر بود به اين عمارت، منتهی می شد.

اطراف خانه پوشیده از فضای سبز بود و باغبان ها تمام سلیقه و تجربه خود را صرف می کردند تا بوته های متعدد رز و بهترین گل های فصلی را در اطراف این ساختمان برویانند. شب ها با روشن شدن چراغ تارمه ها، خانه حالتی رویایی و تا حدی خوف انگیز به خود می گرفت.

نمايي از عمارت مسكوني متعلق به رئيس منظقه اهواز كه اكنون به رستوران تبديل شده است

اکنون حدود 90 سال از احداث اولین خانه های خرمکوشک سپری می شود و وضعیت درون باغ کم و بیش چون گذشته است، با این تفاوت که برخی خانه های آجری بادگیردار تخریب شده و جای خود را به ساختمان هایی جدید با نمای کامپوزیت داده اند. نخل ها و پالم ها تا حدی نگران کننده سر به آسمان کشیده اند و تردد بی وقفه خودروها، فوج پرندگان را از باغ دلگشای خرمکوشک پرانده است.

با این همه، هنوز هم می شود نوای فاخته ای را از فراز سدری شنید و یا حتی آخرین بازمانده طوطی های رها شده در باغ را روی شاخه بلندترین نخل بریم مشرف به "خزانه گل" مشاهده نمود و بلبل ها که بی شمارند و ساکنان داغدار این باغستان کناره کارون. استخر به مرور زمان تخریب و اکنون به خزانه گل های فصلی بدل شده و ساختمان سابق باشگاه، روابط عمومی كنوني است و سالن اسکواش از ملحقات آن كه از سال 1384 تغییر کاربری یافته و دفتر تبلیغات در آن مستقر است.

ساختمان عملیات غیرصنعتی هرساله به همان سیاق گذشته رنگ آمیزی و سپید پوش می شود و آن خانه قدیمی رییس منطقه، اکنون رستوران مهمانسرای خرمکوشک است- و البته چشم به راه توافقی برای ثبت در آثار معماری غیر قابل تخریب نفت و اگر خدا بخواهد تبدیل شدن به بخشی از موزه نفت اهواز.

باغبانان باغ قديمي خرمكوشك، ميراث داران صد سال باغباني نفت در جنوب اند

سهم و نقش اداره فضای سبز در حفظ "باغیت" خرمکوشک بسزاست؛ اگر هنوز هم هنگام عبور از مقابل ساختمان خدمات، عطر شب بویی به مشام می رسد از قِبل حضور باغبان های آفتاب سوخته در این باغ قدیمی است؛ آنان هر زمستان به امید بهار زودگذر اهواز، خاک قلیایی خزانه  را نرم می کنند، دانه می کارند، قلمه می زنند و در فاصله بهمن تا فرودین پیاده روها را به زیور اطلسی و شاه پسند و شمعدانی مزین می سازند. سرشان توی کار خودشان است و با چای منقل و بساط صبحانه دورهمی، میراث دار 100 سال باغبانی نفت در جنوب اند.

خرمکوشک منحصر به این باغ نیست؛ منطقه ای است عمدتا اداری، حد واسط میان اهواز قدیم (عامری) و نیوسایت که از غرب به کرانه شرقی کارون و از شرق به دروازه قدیم اهواز منتهی می شود؛ در این محدوده صدها ساختمان اداری و منزل مسکونی نفت واقع شده اند که عمر قریب به اتفاق آنها بالای 70 سال است؛ گنجینه ای از معماری نفت که می تواند بهشت علاقمندان به موزه داری باشد.

خرمکوشک همچون تمام محلات اهواز در 50 سال گذشته دستخوش تغییر بوده است؛ و بیم آن می رود که طرح های توسعه ای جدید به این میراث معنوی صنعت نفت آسیب جدی وارد سازد و آیندگان را از وجود آثار معماری و شهرسازی نفت در این خطه محروم كند.

دورنماي منطقه خرمكوشك در حال حاضر

نشانه های اولیه ما در کناره کارون، اداره آبرسانی و باشگاه قایقرانی يا ساحل، تا منطقه "عامری" پیش می رود و از شمال به نیوسایت، از غرب به رودخانه و از شرق  تا دروازه اهواز، گسترش می یابد. مجموعه ای از ادارات، کارگاه ها، یک مرکز بهداشت، دو فروشگاه کارگری و کارمندی و یک ردیف انبارهای سنگی با سقف لوله ای بخشی از مستغلات شرکت در این ناحیه است.

انبارها در حاشیه کارون ساخته شده اند و در حد فاصل آنها تا رودخانه بقایای یک بارانداز قدیمی نیز به چشم می خورد که پس از کشیدن جاده ساحلی از میان رفته است. این تنها یکی از نشانه های کشتیرانی در رود بزرگ محسوب می شود. 500 قدم بالاتر باشگاه قایقرانی قرار داشته که اکنون باشگاه ساحل نامیده می شود و در آغاز محلی بوده است برای تخلیه و بارگیری لوله هایی که با دوبه به مقصد بندقیر و مسجد سلیمان می رفته است.

باز کمی بالاتر، کارگاه آبرسانی خرمکوشک قرار دارد که نخستین کارخانه تولید آب (واش واتر) نفت در اهواز به شمار می آید. قدیمی ها می گویند در ضلع غربی خرمکوشک نزدیک به انبارها و فروشگاه های مواد غذایی یک حمام با آب گرم و یک لاندری (رختشوی خانه) نیز برای کارگران مستغلات وجود داشته که امروز اثری از آن دیده نمی شود.

* درست متصل به دروازه ورودی انبارهای پخش، مسجدی واقع است که در گذشته مسجد هندی ها (هنود) نامیده می شد. این مسجدکه برای عبادت کارگران مسلمان هندی تبار ساخته شده بود، امروز به تابلوی "مسجد جعفری خرمکوشک نفت" مزین است.

فروشگاه کارمندی در اواخر دهه 1380 تخریب شد و به جای آن ساختمانی برای دادگستری ساختند که ازدحام امروز ماشین ها و تجمع مراجعه کنندگان، تا حدی  به سبب حضور این مرکز دادرسی است. سایر فروشگاه های قدیم کارگری هم پس از تعطیلی به ساختمان اداری بدل شده اند.

در ضلع شرقی و آن سوی خیابان مارپیچی که خرمکوشک را به دو نیم تبدیل می کند، یک مرکز مخابرات، باشگاه ورزش های سنگین و وزنه برداری، انبارهای رشن خانه و کارگاه اداره برق مستقر بود؛ کمی آن سوتر منازل سازمانی دو اتاقه و چندتایی، نیز سه اتاقه کارگری، بودند که با حیاط های کوچک و گذرگاه های باریک، شباهتی به خانه های کارگری امیدیه و آغاجاری دارند.

تا اواسط دهه 1350 یک پمپ بنزین کوچک نیز جنب اداره مخابرات و محل كنوني شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت قرار داشت که ماشین های شرکتی مجاز به سوختگیری در آن بودند. بعدها با توسعه خیابان خرمکوشک، این جایگاه برچیده شد.

* خرمکوشک همچون تمام محلات اهواز در 50 سال گذشته دستخوش تغییر بوده است؛ و بیم آن می رود که طرح های توسعه ای جدید به این میراث معنوی صنعت نفت آسیب جدی وارد سازد و آیندگان را از وجود آثار معماری و شهرسازی نفت در این خطه محروم كند.

در جنوبی ترین بخش خرمکوشک انبارهای مواد نفتی شرکت پخش واقع است که با ورق های گالوانیره موجدار حصارکشی شده و در زمان رونق، هر روزه قطاری حامل سوخت را در دل خود جای می داده است. پیش از این دروازه ورودی انبارها به سه راهه "سچه" باز می شد که نامی بود برای همان ریل های آهن که روی آسفالت خیابان برق می زدند. قطار حامل سوخت تا اوایل دهه 1360 هم به این محوطه آمد و شد داشت، اما با اوج گیری جنگ شهرها، از حمل سوخت به این انبارها جلوگیری شد.

درست متصل به دروازه ورودی انبارهای پخش، مسجدی واقع است که در گذشته مسجد هندی ها (هنود) نامیده می شد. این مسجدکه برای عبادت کارگران مسلمان هندی تبار ساخته شده بود، امروز به تابلوی "مسجد جعفری خرمکوشک نفت" مزین است.

و اما ماندگارترین و خاطره انگیز ترین مکان های خرمکوشک، مراکز آموزشی مناطق نفتخیز شامل، مرکز آموزش علوم اداری، هنرستان نفت و آموزشگاه حرفه ای اهواز است با دیوارهای بلند و سقف های شیروانی در مرکز خرمکوشک رو به خیابان اصلی قرار دارند. ظاهرا یک مرکز بهداشت که تا همین اواخر در انتهای این ردیف از ساختمان های آموزشی قرار داشت، در آغاز مرکز آموزش پرستاری (نرس هاستل) بوده است.

در مورد اين بنا كه قرار است به يكي از موزه هاي نفت كشور تبديل شود، در فرصت هاي آينده بيشتر خواهيم نوشت.