"زمين جُمِشت" در ميدان نفتون

چهارشنبه نوزدهم تير ماه 1398

زلزله و ايجاد چشمه هاي نفت و گاز و اكتشاف در ميدان نفتون

فرشيد خداداديان

دوشنبه، هفدهم تيرماه، زمين لرزه مسجدسليمان، اولين شهر نفتي ايران و خاورميانه، خبر اول رسانه ها بود! لرزشي با قدرت بالاي پنج ريشتر كه متاسفانه منجر به فوت يك همشهري (بر اثر سكته قلبي) و مجروح شدن تعدادي از هموطنان و خسارات مالي به بخشي از شهر و مناطق همجوار شد.

مسجدسليمان در منطقه اي كوهپايه اي قرار دارد و به باور كارشناسان مربوطه همين موضوع در مقاومت سطح موثر بوده است. گو اينكه در مناطقي با زمين شناسي و استقرار متفاوت، همين درجه از زلزله، خسارات و تلفات بسيار شديدتري را در تاريخ زلزله هاي مخرب ايران به همراه داشته است.

جبران خسارات وارده، بازسازي و مقاوم سازي شهر و بستن راه تكرار بر خطر، وظيفه متوليان مربوطه است و اميد است روزي دانش بشري به درجه اي از پيشرفت برسد كه اين بلاي طبيعي را پيش بيني و مديريت نمايد، اما همين بلاي طبيعي در گذشته تاريخي و چه بسا باستاني منطقه اي كه امروز بنام "مسجدسليمان" مي شناسيم، علاوه بر حضور در باورهاي محلي و فولكلوريك، به ايجاد چشمه هاي خودجوش نفت و گازي منجر شده كه راهنماي كاوشگران نفتي در بهره برداري از اين سيال ارزشمند بوده و تولد نخستين شهر نفتي خاورميانه در "ميدان نفتون" را به دنبال داشته است. شهري كه با زلزله بيگانه نبوده و جالب است بدانيم؛ پروفسور بهرام عكاشه پدر علم زلزله شناسي ايران نيز متولد همين شهر است.

"زمين جُمِشت" در باور محلي

ساكنان مناطق زاگرس از بختياري ها در شمال خوزستان و دامنه هاي زردكوه در استان فعلي چهارمحال و بختياري تا لرهاي كهگيلويه و ممسني در استان فارس، همچنين بخش هايي از لرستان، زمين لرزه را در گويش محلي؛ زمين جُمِشت يا زمي جُمِشت مي گويند كه مشخص است اشاره به جنبش زمين دارد.

باور روي شاخ گاو بودن زمين

در بين عشاير بختياري كه از روزگاران قديم تا امروز، منطقه كنوني مسجدسليمان محل سكونت قشلاقي شان بوده و هست، اين باور وجود داشت كه زمين روي شاخ گاوي قرار دارد و وقتي گاو خسته مي شود زمين را از اين شاخ به شاخ ديگر جابجا و باعث زمين جُمِشت مي شود. 1

اين باور البته ريشه اي هند و اروپايي داشته و در مناطق ديگر حضور آريائيان از هند تا غرب اروپا نيز تسري دارد و بنا به تحقيق و نظر اسطوره شناساني همچون زنده ياد مهرداد بهار، ريشه در زندگي دامپروري كهن آريائيان داشته است. 2 در همين رابطه و تا امروز، عشاير بختياري همواره توجه ويژه اي به بي قراري بي دليل احشام و حيوانات و سم بر زمين كوبيدن چهارپايان داشته و آنرا نشانه بروز "زمين جُمِشت" مي دانند. چنانچه پژوهشگران امروز علم زلزله نيز تاييد كرده اند، حيوانات چند ثانيه قبل از بروز زلزله از وقوع آن مطلع مي شوند. موضوعي كه البته در انسان كه خود را اشرف مخلوقات مي داند وجود ندارد!

نكته ديگري كه در باور بختياري ها وجود دارد و بسيار مهم بوده و علاوه بر تاييد در علم زمين شناسي،حداقل با يكي از آيات قرآن نيز همخواني دارد؛ ميخ دانستن كوه ها براي نگاه داشتن زمين است !باوري كه با آيه "والجِبال‌َ أَوتاداً " از قرآن مجيد مطابقت دارد.3

زمين جُمِشت و ايجاد چشمه هاي خودجوش نفت و گاز

متخصصان منابع نفت و گاز، يكي از دلايل وجود چشمه هاي خودجوش نفت و محل هاي تصاعد طبيعي گاز در ميدان نفتون و مناطق همجوار را زلزله و شكستگي سنگ مخزن منابع نفت و گاز در اعماق زمين و در سازند "آسماري" مي دانند. سازند آسماري از سازندهاي زمين شناسي ايران است و نام خود را از كوه آسماري در جنوب شرقي مسجدسليمان گرفته است. اقتباس و برش الگوی اين سازند در تنگ "گل ‌ترش" همین کوه، با ۳۱۴ متر ارتفاع اندازه‌گیری شده‌ و شامل سنگ آهک ‌های مقاوم کرم تا قهوه ‌ای رنگ با ریخت‌ شناسی کوه ‌ساز است.

چشمه نفت مسجدسليمان1

سنگ آهك آسماری مهم‌ترین سنگ مخزن حوضه رسوبی زاگرس است و چون برای نخستین بار در خاورميانه در این سازند نفت کشف شده، معروفیت جهانی دارد. سازند آسماری غنی‌ترین مخزن نفتی ایران و خاورمیانه و یکی از غنی‌ترین مخازن کربناته جهان است. این سنگ مخزن ذخایر نفتی و گازی 62 ميدان نفتي را تأمین می‌کند که از میان آنها ۱۴ ابرمیدان و ۱۲ میدان عظیم در رده‌بندی جهانی طبقه‌بندی شده‌اند.4 مسجدسليمان يكي از اين ميدان ها است، اما آنچه باعث شد كاشفان به وجود معادن و منابع نفت و گاز در اين سازند و در ميدان نفتون پي ببرند، چشمه هاي خودجوش و طبيعي نفت و گازي بود كه روي سطح اين مخزن ساري و جاري بود.

دليل وجود اين پديده ها به احتمال قريب به يقين، زلزله يا زلزله هايي در طول تاريخ كهن منطقه است. موضوعي كه يكصد و چند سال پيش، توجه گروه كاشفان نفت به سرپرستي "رينولدز" را نيز به خود جلب كرد و عمليات اكتشاف نفت را به اين منطقه كشاند.

پيش از اين حضور، گزارش هاي زمين شناسي منتشر شده از جنوب غرب ايران و اين منطقه در ژورنال ها و مجلات اروپايي توسط افرادي همچون دمورگان، لفتوس، لايارد و ديگران كد رمز احتمال وجود منابع غني نفت و گاز را به كاشفاني داده بود كه در غياب دانش ژئوفيزيك و لرزه نگاري و تنها از طريق تجربي و بررسي سطح زمين و رخ نمون هاي طبيعي، همچون جاري بودن نفت، وجود قير و يا تصاعد گاز، در صدد بودند شانس خود را براي اكتشاف نفت بيازمايند.

چشمه هاي خودجوش نفت و قير كه تا امروز نيز در مسجدسليمان وجود دارند، بعد از زلزله هاي بزرگ و تاثيرگذار در لايه هاي زمين شناسي به سطح رسيده و گمانه زني كاشفان براي اكتشاف نفت را سبب شد. اكتشافي كه سرانجام در نزديكي يكي از اين چشمه هاي نفت در "دره خرسون" به نتيجه رسيد و به تولد ميدان نفتون و شهر مسجدسليمان در آنجا انجاميد؛ شهري كه رنگ نفت و بوي گاز در آن تا امروز نيز وجود دارد و اگرچه در حوزه زيست محيطي حتما و حتما بايد چاره اي براي ساكنانش انديشيده شود، اما اين ويژگي ها جزو لاينفك شهر نيز بوده و سال ها پيش شاعري از آن شهر در وصف دلبستگي هايش به زادگاه گفت:

... از رنگ نفت

از بوي گاز

از رنگ و بوي اين شقايق هاي وحشي

دل نمي كنم... 5

در برنامه ريزي مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت، مسجدسليمان به عنوان موزه تخصصي "اكتشاف و توليد" مدنظر قرار گرفته است و ضمن مقاوم سازي ابنيه و تاسيسات بايد به اين نكته مهم نيز توجه داشت كه يكصد و چند سال پيش، اكتشاف نفت در اين منطقه با راهنمايي گرفتن از چشمه هاي خودجوش نفت و گازي انجام گرفت كه اتفاقا به دليل زلزله ايجاد شده بودند.

مسجدسليمان، زادگاه پدر علم زلزله شناسي ايران

تقدير چنين رقم زد تا هفتاد و دو سال پس از زماني كه كاشفان نفت با راهنمايي چشمه هاي نفت و گازي كه به دليل زلزله بوجود آمده بودند به نفت رسيدند (1287خورشيدي) و مسجدسليمان بدنيا آمد، در اين نخستين شهر نفتي ايران و در خانواده "عكاشه"، كودكي متولد شود كه او را "بهرام" ناميدند و بعدها با علم آموزي و تخصص به پدر علم زلزله شناسي ايران ملقب شد.

پروفسور عكاشه1

بهرام عکاش، متولد 1315 در مسجد سليمان، پدر علم زلزله ‌شناسی ایران و متخصص برجسته زلزله‌ شناسی و زمین ‌شناسی است. وی پس از گذارندن دبستان و دبیرستان در زادگاهش مسجدسليمان و سپس اهواز، در خرداد 1334 موفق به دریافت دیپلم ریاضی از دبیرستان دکتر حسابی شد. در مهر همان سال، تحصيل فیزیک را در دانشگاه تهران شروع کرد و پس از اخذ لیسانس در خرداد 1338 در دی ماه همان سال به عنوان دانشجوی بورسیه مبادله ای عازم آلمان شد. وي پس از گذراندن دوره های زبان در بهار 1339 در دانشگاه صنعتی اشتوتگارت به تحصیل فیزیک و ژئو فیزیک مشغول شد و دروس مقدماتی زلزله شناسی را نزد پروفسور هیلر (همکار سابق پروفسور گوتنبرگ، رئیس مؤسسه ژئوفیزیک فرانکفورت و پروفسور اینشتن رئیس مؤسسه فیزیک در برلین) گذراند. با بازنشسته شدن پروفسور هیلر، تحصیلات خود را نزد شاگرد ایشان پروفسور برگهمر در شهر فرانکفورت ادامه داد. جایی که تحصیلات فوق لیسانس و دکترای خود را (با گذراندن دروس فیزیک، ژئوفیزیک، زمین شناسی و هواشناسی) به انجام رساند و در پاییز 1348 درجه دکترای ژئوفیزیک را اخذ کرد .دكتر عکاشه بلافاصله به ايران بازگشت و در سال ۱۳۴۸ در مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران مشغول فعالیت شد و در سال ۱۳۶۴ به مرتبه استادی رسید. وی سال‌ها رییس بخش زلزله‌ شناسی در موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران بود و پس از سی سال فعالیت بازنشسته شد. وی همچنین مدت ۱۴سال ریاست گروه ژئوفیزیک دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران شمال را بر عهده داشته ‌است و سابقه ریاست دانشکده علوم پایه این دانشگاه را نیز در کارنامه کاری خود دارد. دكتر عكاشه داراي چند كتاب تاليفي،١٠٠ مقاله داخلي و ٣٥ مقاله خارجي است. ساخت و راه‌اندازي چند پايگاه زلزله‌نگاري، مطالعات طيف طراحي ساختگاه رآكتور تحقيقاتي تهران، تحليل و كنترل مقاومت ساختمان رآكتور تحقيقاتي سازمان انرژي اتمي ايران در برابر نيروهاي زلزله و ... از عناوين فعالیت ها و مقالات وي است (6).

انسان شريفي كه عاشقانه زادگاهش را دوست دارد و خاطرات مسجدسليمان را هنوز در خاطر دارد و رنگ نفت و بوي گاز و رنگ و بوي شقايق هاي وحشي آن ديار را ...

اميد كه تلاش موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت در ايجاد موزه اكتشاف و توليد در مسجدسليمان، به بهبود اقتصادي و اجتماعي و بازيافت اعتبار جهاني اين شهر از منظري نو منجر شود.

مآخذ:

1- نگاه كنيد به مقاله خانم ليلا باقري در روزنامه همشهري/ پنجشنبه 13 دي 1397 با عنوان مروری بر باورهای مردم درباره اسطوره گاو و نقش‌اش در بلایای طبیعی
2- مهرداد بهار: از اسطوره تا تاريخ چاپ دهم 1397، نشر چشمه تهران
3- سوره نباء،  آیه 7
4- زمين شناسي جنوب غرب ايران، گزارش موسسه زمين شناسي دانشگاه تهران
5- بخشي از شعر غلام رضوي، شاعر مسجدسليماني
6- پرتال الكترونيك نام آوران علوم زمين ايران