اسناد؛حافظه ملی ما

*شادي معرفتي

اسناد به عنوان بخشي از يادواره‌هاي مشترك مردم جهان، نقش مهمي در حفظ هويت ديني، ملي و فرهنگي گذشته، حال و آينده دارند. بنابراين آرشيويست‌ها را مي‌‌‌‌توان به معماران و پل‌سازان تشبيه كرد كه گذشته را به آينده پيوند مي‌‌‌‌زنند. اسناد، چراغ راهنمايند، براي مسئولان، پژوهشگران و ملت‌ها. اسناد، هويت ديني، ملي و فرهنگي ملت‌ها را پاسداري مي‌‌‌‌كنند و در حقيقت «حافظه ملي» را تشكيل مي‌‌‌‌دهند. ميراث اسنادي، بخش وسيع و گسترده‌ای از يادواره‌ها را در بر مي‌گيرد و در فضاي بين‌المللي، نشانگر تنوع ملت‌ها، زبان‌ها و فرهنگ‌ها به شمار مي‌‌‌‌روند. در عين حال فراموش نمي‌كنيم كه اين يادواره‌ها بسيار آسيب پذيرند. بسياري از اسناد باارزش و منحصر بفرد و حتي مجموعه‌های كامل آرشيوي و كتابخانه‌ها در طول تاريخ بر اثر حوادث طبيعي و يا فجايع انساني بويژه جنگ‌ها، از ميان رفته‌اند و يا به دليل غفلت و فراموشي دولت‌ها و صاحبانشان، پاره يا فرسوده شده‌اند و در چنان شرايط بدي نگهداري مي‌‌‌‌شوند كه هر لحظه امكان نابودي آنها وجود دارد. بخش قابل توجهي از ميراث اسنادي در سطوح جهاني، منطقه‌اي، ملي و استاني به دلايلي مانند اسيدي شدن كاغذ، نوع چرم، پوست، فيلم و نوارهاي مغناطيسي نور خورده، گرما، رطوبت و گرد و غبار، از بين رفته‌اند. حوادث و اتفاقات انساني در كنار عوامل طبيعي به كتابخانه‌ها و آرشيوها آسيب مي‌‌‌‌رساند. فقط در سايه اقدامات پيشگيرانه مي‌‌‌‌توان در مقابل حوادثي چون زلزله، سيل، آتش‌سوزي، گردباد، طوفان، جنگ و نظاير آن، اسناد را مي‌‌‌‌توان سالم نگهداشت. تاكنون از كتابخانه‌ها و آرشيوهايي كه بر اثر جنگ، بمباران و آتش‌سوزي چه عمدي و چه غيرعمدي از ميان رفته، فهرستي تهيه نشده است. احتمالاً كتابخانه اسكندريه، مشهورترين نمونه تاريخي در اين زمينه باشد. اما چه تعداد گنجينه‌های شناخته شده و ناشناخته كه در جنگ‌هاي قسطنطنيه، ورشو، فلورانس يا در جنگ‌هاي قرن اخير از جمله در دو جنگ جهانی و كابل و بغداد نابود شده است؟ پاسخ روشن نيست. مثال‌هايي از اين دست بسيار است. در فضاي ملي هم متأسفانه مثال‌هايي از اين دست وجود دارد. آرشیوهایی که هرچند ممکن است هنوز نابود نشده باشند، اما به دلیل شرایط بد نگهداری و بی‌توجهی مسئولین در معرض آسیب فراوان هستند. آیا صنعت نفت از این آسیب در امان مانده است؟
راه چاره چيست؟ آیا راهی به جز وضع مقررات و قوانین جدید برای نگهداری اسناد و امحا و ارزشیابی وجود دارد؟ در مسیر رسیدن به اسناد چه بسیار دیدیم اسنادی که در سوله‌های فراموش شده دچار موش خوردگی و آب خوردگی و موریانه شده بودند و مسئولینی که اندوهگینانه می‌گفتند کاش کمی زودتر آمده بودید. چه بسا اسناد جاری که امروز مهر امحا می‌خورند و به دست ماشین کاغذخردکنی سپرده می‌شوند، در سال‌های بعد اسناد ارزشمندی تلقی شوند که جای‌شان در مطالعات تاریخی خالی بماند. اسناد حافظه ملی ما هستند و نباید این جمله را فراموش کرد که ملتی که تاریخ خود را فراموش می‌کند، محکوم به تکرار آن است.