بررسی ویژگی‌های لازم برای آغاز به کار گردشگری صنعتی

الهام آل احمد

ممکن است تا به حال این سوال برای‌تان به وجود آمده باشد که چه مکان‌هایی از نظر شروع به فعالیت در زمینه گردشگری صنعتی ارزشمند هستند؟!

همواره تعداد شهرهای صنعتی که گردشگری در آنها ابزار کمک‌کننده‌ای برای بازسازی شهری و توسعه اقتصادی به شمار می‌رود در حال افزایش است؛ اما قبل از شروع هر فعالیتی چه مواردی باید مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند؟! چه چیزهایی موفقیت توسعه گردشگری میراث صنعتی را تضمین می‌کنند؟! شناخت یک محل به عنوان میراث صنعتی نیازمند بررسی خصوصیات مختلف آن محل است که در این مقاله به پنج خصیصه مهم گردشگری میراث فرهنگی صنعتی در حال توسعه خواهیم پرداخت.

استفاده دوباره از صنایع متروک شده گذشته احتمالاً توسعه و تغییراتی در عملکرد این مکان‌ها به همراه دارد، چرا که باعث می‌شود از صنعتی بودن صرف به یک جاذبه گردشگری تبدیل شوند و یا به طور کلی تغییر هدف داده و از اصالت خود خارج شده و با برنامه‌ریزی جدیدی به فعالیت خود ادامه دهند. بنابراین حفظ اصالت و تاریخ نهفته در این میراث به هنگام تغییر کاربری موضوعی است که در اجرای تغییر کاربری اهمیت بسیاری پیدا می‌کند؛ این مهم باید به طوری باشد که علاوه بر حفظ اصالت اثر و همچنین حفظ ارزش گذشته برای آیندگان، منافع فعلی را نیز دنبال کند. در چنین شرایطی مدیریت مناسب منابع بسیار الزامی به نظر می‌رسد؛ به این معنی که در استفاده از میراث صنعتی برای اهداف مطالعاتی و غیر از آن، باید عناصر غیرمنقول موجود در فضا، زمین، ماشین‌آلات، عملیات‌های تولید و غیره مراقبت و حفظ شوند و در کنار آن برای چشم‌انداز صنعتی مورد نظر عملکرد جدید و مناسبی در نظر گرفته شود.

به این ترتیب بسیاری از محققان معتقدند که موفقیت و عملکرد مناسب در استفاده از میراث صنعتی در حال توسعه در صورتی معنا پیدا می‌کند که بر اساس حفاظت و نجات‌بخشی مکان و بقایای صنعتی بنیان شود.

با این حساب توسعه گردشگری مبتنی بر صنایع بر مفهوم مراقبت از بقایا و چشم‌اندازهای صنعتی برای ایجاد حس تعلق خاطر به آن مکان تاکید بسیار دارد؛ به طوری که حس خاص بودن و تصویرسازی را برای مخاطب ایجاد کند. پس می‌توان بعضی از مکان‌های صنعتی باقی‌مانده از گذشته را به عنوان موزه مطرح کرد و با اجرای این طرح هم از آن مراقبت و هم بهره‌برداری اقتصادی کرد. در این رابطه باید این موضوع را در نظر داشت که بازسازی میراث صنعتی باید به نوعی با شرایط اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه همخوانی داشته باشد؛ بنابراین هر فضایی نمی‌تواند تحت عنوان موزه در خور توجه و ارزشمند در نظر گرفته شود.

اگرچه ارزیابی میراث صنعتی برای قرارگیری در حوزه موزه‌ها موضوع پیچیده و چندعاملی به شمار می‌آید و برای هر مکان باید به طور جداگانه این مسئله بررسی شود؛ اما می‌توان به طور کلی و به عنوان مهم‌ترین خصوصیات مواردی را عنوان کرد:

1- پتانسیل‌ها

شناسایی یک مکان به لحاظ ارزشمندی از نظر گردشگری صنعتی مستلزم در نظر گرفتن پتانسیل‌های آن مکان است. مکان مورد نظر باید مطلب جدیدی برای ارائه کردن به بازدید‌کنندگان داشته باشد، باید بتواند سوالی را در ذهن مخاطب ایجاد کند که در انتهای بازدید پاسخ سوالات احتمالی نهفته باشد؛ بنابر این افراد جذب می‌شوند که برای یافتن پاسخ سوالات خود از محل مورد نظر دیدن کنند. از سوی دیگر نوستالژی بودن محل می‌تواند امتیاز مثبتی در این زمینه باشد. همانطور که می‌دانید هدف اصلی گردشگری میراث صنعتی، ارائه میراثی از گذشته به مخاطب خود است، به طوری که بتواند در ذهن او با زمان حال پیوندی ایجاد کند. به عنوان مثال بازدید از یک کارخانه قدیمی ماشین‌سازی می‌تواند سیر تکامل ماشین‌سازی و پیشرفت علم را از آغاز تا به حال، در ذهن بیننده تداعی کند. پس این کارخانه تولید ماشین می‌تواند پتانسیل لازم برای درنظر گرفته شدن به عنوان بخشی از صنعت گردشگری را داشته باشد.

۲- سرمایه‌گذاران

بدیهی است برای شروع هر پروژه به شخص یا اشخاصی به عنوان سرمایه‌گذار احتیاج است. به طور کلی افرادی که به طریقی بر شکل‌گیری گردشگری میراث صنعتی در نقطه‌ای سرمایه‌گذاری می‌کنند در بخش‌های مختلفی در حال فعالیت هستند؛ این گروه می‌تواند شامل مدیران تجاری، برنامه‌ریزان و پیمانکاران باشد که قبل از اجرای پروژه لازم است تمایل آن‌ها در مورد انجام همکاری مورد اطمینان قرار گیرد. از طرف دیگر نیز در سطح اجتماعی احتمالاً اسپانسر و حمایت‌کننده‌های مردمی که توسعه جامعه مقصد برای آنها اهمیت زیادی داشته باشد وجود دارند؛ بنابراین هنگام بررسی صلاحیت یک مکان صنعتی برای شروع فعالیت‌های گردشگری ابتدا لازم است سرمایه موجود و سرمایه‌گذاران بالقوه را بررسی کرده و در کنار آن میزان سود و زیان احتمالی را هم در نظر داشت.

۳- اقتصاد

این مورد تا حدی با مورد قبل مرتبط است. مناطق صنعتی مطلوب برای گردشگری علاوه بر بهره‌گیری از تاریخ محیط و ایجاد حس تعلق خاطر به آن مکان باید بتوانند از نظر اقتصادی نیز خسارات ناشی از صنعتی شدن محل، و یا حتی تعطیل شدن آن صنعت را به حداقل برساند؛ به بیان دیگر اجرای طرح گردشگری ارائه شده در آن نقطه باید توجیه اقتصادی داشته باشد. می‌توان گفت اگر اجرای یک برنامه گردشگری صرفه اقتصادی نداشته باشد در نتیجه سرمایه‌گذاران مناسب را برای شروع نخواهد یافت.

به هر حال در این مورد باید محتاط بود که تنها نباید مسائل اقتصادی مورد اهمیت قرار گیرد بلکه منافع جامعه محلی نیز از اهمیت بسیاری برخوردار است؛ به عنوان نمونه اگر در محلی بتوان میزان انواع آلودگی را کاهش داد و در کنار آن به هویت، اصالت و فرهنگ بومی ارزش و اهمیت بیشتری داد، به دنبال آن منافع اقتصادی مطلوب نیز نمایان خواهند شد.

۴- سندیت داشتن

یکی از مهم‌ترین خصوصیات نقاط مختلف برای در نظر گرفته شدن به عنوان میراث صنعتی، قابل اتکا بودن اسناد و تاریخ موجود از آن میراث به جای مانده است؛ به عبارتی یک مکان صنعتی تنها با مدارک لازم حیات پیدا می‌کند. سوابق یک چشم‌انداز صنعتی می‌تواند به عنوان مهم‌ترین خصیصه به آن نقطه روح ببخشد و اعتماد جوامع و بازدیدکنندگان را در پی داشته باشد؛ چرا که به طور قطع تاریخ ساختگی برای هیچ‌کس جالب توجه نبوده و علاوه بر خسارت‌های مالی، ارزش و اعتبار گردشگری صنعتی در آن نقطه را زیر سوال خواهد برد.

۵- قابل درک بودن

برای انجام فعالیت‌های گردشگری در هر نقطه انجام پیش‌زمینه‌هایی لازم است. یکی از این پیش‌زمینه‌ها در نظر گرفتن سطح پذیرش جامعه است. توانایی ساده‌سازی و قابل درک کردن تاریخ و میراث بر جای مانده در یک مکان صنعتی برای عموم مردم علی‌الخصوص مردم بومی نکته‌ای کلیدی در موفقیت و توسعه گردشگری آن نقطه است.

در صورتی که علت اجرای یک طرح گردشگری در منطقه برای مردم آن منطقه قابل درک و مورد پذیرش نباشد در صورت ادامه فعالیت احتمالاً افراد بومی به مقابله با آن پرداخته و می‌توانند مانع پیشرفت طرح شوند. از سوی دیگر اگر فرآیندهای صنعتی مقاصد مورد نظر برای بازدیدکنندگان ملموس و قابل فهم نباشد نیز استقبال و بازدید کافی در کار نخواهد بود و این موضوع بقای پروژه را متزلزل خواهد کرد.

موارد عنوان شده در این مطلب گرچه کافی نیستند اما لازم‌اند و لزوم استعداد‌سنجی مکانی برای حضور در گردشگری صنعتی را نشان می‌دهند. در طول سالها و به دلایل مختلف هزاران کارخانه، انبار، فضای راه‌آهن و دیگر تسهیلات صنعتی تخلیه و متروکه می‌شوند؛ با وجود اینکه بعضی از این محل‌ها دوباره مورد استفاده قرار می‌گیرند اما بسیاری هم بدون استفاده و بی‌مصرف باقی می‌مانند. بنابراین استعدادیابی و ظرفیت‌سنجی این مکان‌ها در جهت ورود به فعالیت‌های گردشگری می‌تواند از طرفی در نجات، حفظ و نگهداری از این نقاط کمک‌کننده باشد و از طرف دیگر منافع اقتصادی-اجتماعی فراوانی را برای سرمایه‌گذاران و جوامع محلی به همراه داشته باشد.