نگاهی به نخستین چاه نفت خاورمیانه از فوران تا تبدیل به موزه صنعتی

در مورد چاه شماره یک مسجدسلیمان و نخستین بودن آن سخن بسیار گفته شده و در این نوشتار تلاش شده تا روند تبدیل آن به موزه وآثار موجود در آن، مورد بررسی قرار گیرند.

همانطور که می‌دانیم دارسی پس اخذ امتیاز کشف معادن زیر زمینی ایران در سال ۱۲۸۰ شرکتی تشکیل داد و پس از شکست کار اکتشاف در چیاسرخ و مامتین، به میدان نفتون (مسجدسلیمان کنونی) رسید. جایی که در آن چاهی اکتشافی به نفت رسید و برگ مهمی از تاریخ صنعت نفت رقم خورد. این مکان همان چاه شماره یک مسجدسلیمان است که امروزه فراتر از یک چاه قدیمی و متروکه است. چرا که به همت دوست‌داران میراث فرهنگی و صنعتی، اکنون به یک موزه دائمی و جذاب تبدیل شده است و در آینده می‌تواند در فهرست آثار جهانی قرار گرفته و روز پنجم خردادماه نیز در تقویم رسمی کشور به ثبت برسد.

تاریخچه حفاری چاه و روند تبدیل به موزه

عملیات حفاری در نخستین روزهای بهمن‌ماه سال ۱۲۸۶ آغاز شد و پس از فوران در تاریخ  پنجم خردادماه سال ۱۲۸۷، چاه در عمق ۳۶۰ متری و سازند آسماری تکمیل شد. بنا به گزارش‌های فنی، پس از سال‌ها تولید و ۹ سال پس از فوران، چاه به علت تولید بیش از حد آب و نمک مورد تعمیر قرار گرفت. عملیات حفاری تعمیراتی و راندن لوله‌های جداری، سیمان‌کاری، نصب مجرابند و تلاش برای بستن ناحیه آبزدهی انتهای چاه در چندین نوبت انجام شد تا اینکه در سال ۱۳۰۵ چاه با گِل پر شد. در نهایت در سال ۱۳۱۴ چاه بصورت ایمن سیمانکاری و با گِل ضد خوردگی پُر شد.

در همین زمان یک دستگاه دکل حفاری قدیمی و تجهیزات مربوطه بر روی چاه نصب شد. این اقدام را باید رخدادی تاریخی در توجه به میراث صنعتی برشمرد چرا که به اهمیت نخستین بودن این چاه توجه شده و تجهیزات آن به‌عنوان یادمان نگاه‌داری شد. ۳۶ سال بعد در سال ۱۳۵۰ محوطه چاه نوسازی شد و مساحت آن مقداری گسترش یافت. ضمن اینکه پس از آن ادواتی نیز به مجموعه افزوده شد. در سال ۱۳۷۹ این اثر ارزشمند در فهرست آثار ملی کشورمان به ثبت رسید.

در همین سال‌ها مهندس اسمعیل فرهادیان، مدیر وقت امور فنی شرکت بهره‌برداری نفت و گاز مسجدسلیمان و تئوریسین طرح پارک موزه نفت، این چاه را در زمره اجزای اصلی طرح گنجینه تاریخی نفت قرار داد. فرهادیان در آن دوران با انجام مکاتبات و انتشار سلسله مقالاتی اهمیت احداث موزه نفت و ظرفیت جذب گردشگر صنعتی را تشریح کرد و گام مهمی در راستای ایجاد شهر موزه صنعتی مسجدسلیمان برداشت.

اجزای مختلف موزه

گردشگران صنعتی همواره در خصوص کارکرد تجهیزات موزه پرسش‌هایی مطرح می‌کنند. پس در ادامه ادوات موجود در موزه چاه شماره یک بصورت مختصر معرفی می‌شوند.

۱- ماشین بخار: از بخار به‌عنوان نیروی محرک انقلاب صنعتی یاد می‌شود. در حفاری چاه شماره یک نیز نیروی مورد نیاز جهت عملیات حفاری و کشیدن کابل از طریق بخار آب تأمین شده است. ماشین بخار چاه شماره یک از دو بخش دیگ بخار (Boiler) و موتور بخار تشکیل شده است. آب درون دیگ بخار با حرارت سوختی مانند چوب تبدیل به بخار آب گشته و بخار تولیدی وارد موتور شده و با حرکت پیستون در نهایت چرخ موتور به حرکت در آمده است. از نیروی مکانیکی بدست آمده جهت بالا و پایین بردن مته حفاری استفاده می شد.

۲- منجنیق (دراورکس): قرقره ای بزرگ است که کابل فولادی حفاری را در خود جای داده است. ضمن اینکه دستگاهی با عنوان Walking Beam مشاهده می‌شود که با حرکت الاکلنگی خود نیرو را به کابل درون چاه منتقل و سبب تکرار ضربه می شد.

۳- دکل حفاری و متعلقات: حفاری چاه شماره یک به روش ضربه‌ای انجام شده است. روشی که هم اکنون برای حفاری نفت و گاز منسوخ شده و جایش را به روش حفاری دورانی داده است. مته مورد استفاده در آن زمان، یک میله فولادی سنگین و بزرگ بود که بسته به نوع سازند از لبه‌های تیزی برخوردار بود. ضمن اینکه هم اکنون جعبه قرقره ثابت در تاج چاه شماره یک و جعبه قرقره متحرک در زیر آن قراردارد.

گفتنی است که در آن دوران فناوری گِل حفاری وجود نداشت و برای  تسهیل در بالا آوردن خرده‌های حفاری، مقداری آب به ته چاه اضافه می شد. پس از برخورد مته با سنگ ته چاه و خرد شدن سنگ، مته با استفاده از نیروی ماشین بخار بالا آورده شده و خرده‌های حفاری با وسیله ای مخصوص به سطح زمین منتقل می شد.

۴- ادوات تکمیلی موزه :

بازدید کنندگان از موزه با برخی دیگر از ادوات قدیمی مورد استفاده در صنعت نفت روبرو می‌شوند که نماد مراحل تولید نفت و گاز بوده‌اند مانند پمپ رفت و برگشتی که در گوشه‌ای از محوطه موزه آرام گرفته و طبق مشخصات نصب شده بر روی آن ساخت کارخانه ویر اسکاتلند است.  مورد دیگر یک مخزن و یا تفکیک گر نمادین است که نشان می دهد نفت تولیدی از چاه که دارای مقادیر زیادی گاز است، باید ابتدا در دستگاههای تفکیک مورد فراورش قرار گیرد.

موزه چاه شماره یک،  نماد و یادگاری است از قدمت و سابقه صنعت نفت در ایران و پیش درآمدی است بر گشایش موزه بزرگ نفت مسجدسلیمان. به امید آن روز …

فرید کاوش، مسئول موزه نفت مسجدسلیمان

منبع: رویش زاگرس