پیشینه نفت و مشتقات (قیر) در ایران باستان

تصویر1: ابزار سنگی‌های آغشته به قیر

   آشنایی ساکنان ایران با نفت طبیعی و مشتقات آن به دوران پارینه‌سنگی در غارکلدر باز می‌گردد (Tumung et al,2015:179-196) ساکنان جنوب‌ غرب ایران در دوران نوسنگی جزو اولین مردمانی بودند که با خصوصیات قیر طبیعی آشنا شده و به شیوه‌های گوناگون از آن استفاده کردند. آنها از خاصیت چسبندگی قیر طبیعی برای دسته‌گذاری ابزارهای متنوع نظیر داس‌های ترکیبی، کج بیل‌ها و درفش‌های استخوانی بهره می­بردند. بر روی تیغه‌های سنگی و دسته‌های چوبی و استخوانی این‌گونه ابزارها آثار قیر طبیعی مشاهده می‌شود که نشان می‌دهد از این ماده طبیعی برای دسته‌گذاری ابزارها استفاده شده است (Connan,1996:153).  

   در مرحله روستانشینی در دوران نوسنگی، ساکنان جنوب‌‌غرب ایران از قیر طبیعی در سایر کارها و نیازهای روزانه خود استفاده می‌کردند. چنان‌که «در این دوره از قیر طبیعی جهت اندود کردن سبدهای بافته شده از نی استفاده شده است. در کاوش‌های تپه علی‌کش، تپه سبز، چغاسفید و فروخ‌آباد (فرخ‌آباد) در منطقه دهلران، قطعات قیر طبیعی فراوانی به دست آمده که بر روی خود نشانه‌هایی از حصیر و نی دارند. این شواهد نشان می‌دهد که ساکنان جنوب ‌غربی ایران به دو گونه از قیر طبیعی برای ساخت ظروف مصرفی استفاده می‌کردند. در روش اول سبدهای بافته شده از حصیر را به منظور غیر قابل نفوذ نمودن برای نگهداری مایعات با قیر طبیعی اندود می‌کردند و در روش دوم از این سبدها به عنوان قالب در ساخت ظروف قیری استفاده می‌شد. از دیگر موارد استفاده از قیر طبیعی در این دوره می‌توان به ساخت ژتون شمارشی اشاره نمود. خاصیت نفوذ ناپذیری قیر سبب شده بود تا از آن به عنوان یک عایق مناسب جهت اندود کردن پی دیوار خانه‌ها، جداره‌های در و پنجره و به طور کلی آن قسمت از ساختمان که بیشتر در معرض رطوبت قرار داشت استفاده گردد» (زاهدی،1383 :65).

   با آغاز شهرنشینی در دشت شوشان و مشخصاً در اکروپل شوش، اسفاده از قیر طبیعی وارد مرحله تازه­ای شد و با ترکیب قیر طبیعی با مواد دیگر ماده جدیدی بدست آوردند که با آن می‌توانستند اشیاء و ظروف مختلفی را تولید کنند. «از اواسط هزارة چهارم ق.م. در شوش، تولید اشیاء ساخته شده از قیر طبیعی دچار دگرگونی تازه‌ای گردید. به این شکل که ساکنان شوش با ترکیب نمودن شن و ماسه بادی، پودر سنگ آهک، مواد معدنی و گیاهی دیگر با قیر طبیعی و حرارت دادن آنها در دمای ۲۲۰ تا ۲۴۰ درجه سانتیگراد در زمان ۸ - ۶ ساعت ماده جدیدی به نام خمیر قیر تولید کردند و از آن در ساخت انواع ظروف تزئینی و مصرفی، سر دوک‌ها، سنگ‌های وزنه، مهره‌ها و آویزها، مهرهای مسطح و استوانه‌ای استفاده کردند» (Connan,1996:127).

تصویر2: مجسمه پا حیوان، ظروف با نقوش حیوان، مهر قیری

   در کنار استفاده از قیر طبیعی در ساخت اشیاء و ظروف مصرفی یا آئینی، از این ماده طبیعی با ارزش در معماری نیز استفاده شده است. «یکی دیگر از کاربردهای قیر طبیعی که همچنان در تمامی دوره‌ها دیده می‌شود، استفاده از آن در سازه‌های معماری است. در بناهای شهرهای شوش، هفت تپه و چغازنبیل از ملاط قیر طبیعی در بین آجرها استفاده کرده­اند. از این نوع مصالح یعنی قیر طبیعی و آجر عموماً در ساخت آرامگاه‌های مهم و بزرگ، آبگیرها، حوض‌ها، مجاری و کانال‌های آب و آجر فرش‌های حیاط‌های روباز استفاده می‌شده است. معماران ایلامی در نصب آجرهای لعابدار بنای یادمانی تل ملیان فارس نیز از چسبندگی قیر طبیعی استفاده کرده و آجرهای لعابدار را با کمک میخ‌های سفالی آغشته به قیر طبیعی به دیوار متصل می‌کردند» (Carter,1996:11).

تصویر3: چغازنبیل و تنبوشه‌های سفالی با ملات قیر

  در شهری که اونتاش ناپیریشا، پادشاه ایلام در نیمة دوم هزارة دوم قبل از میلاد در کنار زیگورات چغازنبیل به نام «دور- اونتاش» بنا کرد، استخر و آبگیر بزرگی ساختند که هنوز هم بی‌عیب و نقص است و شکاف‌های دیوار آجری آن را با دقت با قیر اندود کرده­اند. ایلامی‌ها از قیر برای سنگ فرش کوچه‌ها و خیابان‌ها هم استفاده می‌کرده‌اند؛ چنانکه «دروازه شماره سه زیگورات جغازنبیل، نزدیک گوشه جنوبی، به وسیله سنگ‌های تراشیده شده، مفروش و درز سنگ‌ها با قیر پر شده است. اثر چرخ‌های گاری بر روی این بخش به نحوی است که در آن نمی‌توان شک کرد...» (هینتس،1371: 200).

   علاوه بر امور عمرانی و ساختمانی، در زمینه ساخت اشیاء ریز و ظریف همچون جواهرات نیز از قیر استفاده می‌شد. در کاوش‌های باستان­شناسی شوش که متعلق به هزارة چهارم تا دوم پیش از میلاد است، اشیاء ریزی که جنس آنها از قیر معدنی است، همراه جسد کودکان بدست آمده است. احتمالاً این آثار به عنوان اسباب‌بازی همراه جسد کودکان دفن می­گردید (نگهبان، 1376: 417). مهرسازی هم از جمله موارد دیگری بود که قیر در آن کاربرد داشته است. «از طبقه بالای شوش، یعنی اواخر هزارة سوم قبل میلاد اشیاء و مهرهایی به دست آمده است. بر روی یکی از مهرهای قیری این دوره، نقش کنده شده دو کاهن برهنه و یک گوسفند قربانی که در میانشان نقش دو مار قرار دارد، نشان داده شده است» (هینتس، 1371: 70). مدال­هایی با جنس قیر طبیعی که دارای نقش می­باشند نیز از محوطه باستانی هفت تپه بدست آمده است.

تصویر4: پلاک‌های تزئینی

   یکی دیگر از ویژگی‌های منحصر به فرد تمدن ایلام، ساخت ظروف تزیینی با قیر طبیعی است که تعداد زیادی از آنها در کاوش‌‌های غرب بدست آمده است. چنان‌که در تپه چغامیش از یک لایه ایلامی متعلق به هزارة دوم پیش از میلاد جامی استوانه‌ای به بلندای۱۴سانتی‌متر از جنس قیر طبیعی به دست آمده که دستة آن به شکل یک بزکوهی است (مجیدزاده،1370: 68).

تصویر5: جام چغامیش

در بیشتر ظروفی که با قیر طبیعی ساخته  شده‌اند، از شکل قوچ و بزکوهی در دسته و پایه‌های آن استفاده شده است و به احتمال زیاد از این گونه  ظروف در مراسم مذهبی استفاده می‌کردند؛ زیرا تمامی آنها از درون قبور و تابوت‌ها به دست آمده است. علاوه بر این، هانی پادشاه ایلام جدید در کتیبه­های ایذه از قربانی بز کوهی به میزان زیادی برای خدای تیروتیر سخن گفته است. کاربرد قیر به عنوان یک عنصر ساختاری نشان از وفور منابع قیر و کاربرد این ماده در میان ایلامی‌ها به خصوص صنعتگران و هنرمندان داشته است که با ظرافت خاصی بر روی  قیر طبیعی حکاکی می­کردند که این خود حکایت از آشنایی، ممارست و تجربه آنها در استفاده از ماده‌ای دارد که قابلیت شکل‌پذیری آن نسبت به چوب و سنگ و فلز بیشتر است. در تپه حصار دامغان هم آثار تزیینی و اشیای زینتی زیادی به دست آمده که عمدتاً شامل گردنبند ساخته شده از سنگ‌های آهکی رنگارنگ، شبق یا قیرطبیعی هستند (نگهبان،1376:‌ 434-435).

تصویر6: ظروف با سر حیوانات

در تپه سیلک کاشان نیز زیورآلاتی بدست آمده که نگین آنها را با قیر پوشانده‌ یا آنها را با تکه‌های قیر روی هم سوار کرده‌اند (تاریخ یکصد ساله نفت،42:1342). به گزارش باستان‌شناسان دانشگاه شیکاگو و رایسل آریزونا در کشفیات تپه علی‌کش، در یکصد و بیست کیلومتری اندیمشک، حصیرهای کف اتاق‌های بناهایی که قیر اندود بوده از حدود شش تا هفت هزار سال قبل از میلاد  به جای مانده است (خدادادیان، 1389: 89). در دورة ایلام جدید یعنی اوائل هزارة اول قبل از میلاد، استفاده از قیر طبیعی در ساخت اشیاء و ظروف کم کم رو به کاهش نهاد. پس از حمله آشوربانی‌پال به کشور ایلام و شوش و در پایان دوره حکومت ایلامیان، ساخت و تولید اشیاء و ظروف قیری به کلی منسوخ گردید. یکی از دلایل این مسأله می‌تواند ظهور ماده جدیدی به نام خمیر شیشه یا بدل چینی باشد که ابتدای حضور این ماده در تاریخ ایلام، به لوله‌های بدل چینی پنجره‌های معبد چغازنبیل در دوره ایلام میانی باز می‌گردد.

  پس از ایلامیان و در دوره هخامنشی از قیر طبیعی فقط در معماری استفاده ‌شده است. بنا به گزارش کابلی، پی دیوارهای آپادانای شوش را از آجر با ملاط قیر حداقل به ارتفاع ۱۴رگ ساختند. علت اینکه پی دیواره از آجر و ملاط قیر ساخته شده بدین دلیل است که رطوبت در این قسمت زیاد است (کابلی، 1377: 244).

فرخ مهری‌نژاد خطبه‌سر [1]

مسلم رضائی [2]

[2] دانش‌آموخته دکتری باستان‌شناسی

کتابنامه

1. تاریخ یکصدساله نفت (طرح پژوهشی) (1386). روابط عمومی مناطق نفت خیز جنوب، اهواز: شرکت ملی نفت ایران.
2. خدادایان، فرشید (1389). کاربرد‌های نفت و گاز در ایران باستان. تهران: نشر شرکت ملی نفت ایران.
3. زاهدی، محمدرضا (1383). «معادن و منابع قیر طبیعی و تجارت آن در خاور نزدیک باستان بر اساس متون و شواهد باستانشناسی»، مجله باستان‌پژوهی، سال ششم، شماره12، ص43-48.
4. کابلی، میرعماد (1377). «گزارش دومین فصل کاوش جبهه غربی تختگاه آپادانای شوش و طرح مرمت و بازسازی دیوار تختگاه»، بهار 1374، گزارش‌های باستانشناسی(1)، ص‌ص187-199.
5. مجیدزاده، یوسف‌ (1370). تاریخ و تمدن ایلام. تهران: مرکز نشر دانشگاهی.
6.  نگهبان، عزت‌الله (1376). شوش یا کهن­ترین مرکز شهرنشینی جهان. تهران: انتشارات سازمان میراث فرهنگی.
7. هینتس،  والتر (1371). دنیای گمشده ایلام، ترجمه فیروزنیا. تهران: نشر علمی فرهنگی.

1. Connan, J. & Deschesne, O. (1996). Le bitume à Suse-Collections du Musée du Louvre. Paris: Editions de la réunion des musées nationaux, Monographies.