مسجدسلیمان،پنجاه سال پیش

امیرمحمد علاسوند فرهاد
مهندس نفت و عضو تیم اجرایی طرح موزه مسجد سلیمان
 

نشریات و بولتن های نفتی بخش مهمی از منابع پژوهشی طرح موزه اکتشاف،حفاری و تولید صنعت نفت در مسجد سلیمان است که مطالعه و بررسی آنها اطلاعات بسیار ارزشمندی از فرایند تولید و بهره برداری از نفت و گاز در نخستین شهر نفتی ایران را در اختیار محقق قرار مي دهد .
از جمله این بولتن های ارزشمند،نشریه"نامه صنعت نفت"است که دوره آن در کتابخانه طرح موزه موجود و در اختیار تیم مستندنگاری موزه و همچنین دانشجویان و پژوهشگرانی است که علاقه مند به انجام کار پژوهشی در حوزه تاریخ نفت و مسجد سلیمان هستند.
مطالعه شماره مهرماه1349 نشریه نامه صنعت نفت،صفحات38تا41 گزارشی از یک بازدید در اختیار ما می گذارد که گرچه فاقد نام خبرنگار و گزارشگر است،اما سند فعال بودن فرودگاه مسجدسلیمان در آن مقطع زمانی یعنی پنجاه سال پیش است.فرودگاهی که در نزدیکی تپه باستانی سرمسجد قرار داشته و گزارشگر این تپه را نیز توصیف می کند و ذیل میان تیتر"سیری در مسجدسلیمان"می نویسد:
سیری در مسجد سلیمان
وقتی با هواپیما به فرودگاه مسجد سلیمان وارد می شویم و به طرف شهر می رویم آتشكده ویران قدیمی در سمت راست جاده دیده می شود.آتشكده مزبور در دامنه تپه نفتك قرار دارد و گویا با نفت گازی كه از شكاف های این تپه خارج می شده،می سوخته است.این تپه با تپه نفتون،دو طرف میدان نفت مسجد سلیمان را پوشانده است.
مركز شهر مسجد سلیمان در دامنه تپه نفتون قرار دارد و در اطراف این دو تپه،تاسیسات مختلف مسجد سلیمان قرار دارد.در میان تاسیسات مختلف كه در اینجا دیده می شود دكل حفاری اولین چاه كه عینا حفظ شده و دور آن نرده ای نصب شده است،جلب توجه می كند.دیگ بخار ابتدایی كه نیروی محركه برای حفر این چاه را تامین می كند نیز در كنار دكل حفاری نگهداری شده است.(نامه صنعت نفت-ص39)
بازدید کننده در ادامه همین مطلب به توصیف چاهF3(از چاه های قدیمی و مهم مسجد سلیمان که در دره ای بالاتر از پل فعلی هشت بنگله قرار دارد)نیز می پردازد و می نویسد:
...چاه جالب دیگری نیز وجود دارد كه در 58سال قبل(قبل از سال1349)حفر شده و نفت و آب و گاز فراوان از آن فوران كرده.دو چاه دیگر كنار آن حفر گردیده كه از فشار گاز آن جلوگیری كند،ولی نفوذ گاز از شكاف های مزبور از انواع وسایل موجود آن زمان از جمله خرده های طناب و آرد هسته خرما و پنبه دانه و پوست گردوی خرد كرده كه در گل رس مخلوط می شده ،استفاده كردند ولی موفق به جلوگیری آن  نشدند . هنوز هم در اطراف چاه مزبور گل هایی كه گاز نفت از میان آن گاه بگاه می جوشد،قرار گرفته است و هرچند سال یك بار گاز از شكاف های چاه با فشار بیشتری فوران می كند و گل های اطرافش را تا دو متر به طرف بالا پرتاب می كند.
نویسنده در ادامه به توصیف میدان نفتی مسجد سلیمان،شهر مسجد سلیمان و ویژگی های آن،تاسیسات"بی بی یان"و نیروگاه برق تمبی نیز می پردازد و همچنین در مورد چاه های گاز ترش ژوراسیک مسجدسلیمان که تا امروز نیز خوراک پتروشیمی ماهشهر را تامین می کند در اختیار مخاطبان قرار می دهد:
نخستین منطقه نفت خیز ایران
مسجد سلیمان،قدیمی ترین منطقه نفت خیز ایران است.در سال1287 اولین چاه نفت ایران در این منطقه حفر گردیده و تاكنون بیش از سیصد چاه در مسجدسلیمان حفر شده و قریب 160میلیون تن نفت خام از این منطقه تولید شده است،ولی اكنون فقط  22حلقه چاه در مسجد سلیمان و لالی كه ملحق به آن است قابل بهره برداری  است  و در سال گذشته حدود 9میلیون بشكه نفت خام از چاه های مزبور بهره برداری شده است.
باید در نظر داشته باشیم كه مخازن نفت مسجد سلیمان و بسیاری از مناطق نفت خیز جنوب ایران در لایه سنگ آهك آسماری قرار دارد كه بنام كوه آسماری واقع در جنوب شرقی مسجد سلیمان خوانده می شود.دسترسی به این لایه در مسجد سلیمان در عمق كمی در حدود هزار فوت امكان پذیر است.چنانكه اولین چاه در عمق 1180فوت به نفت رسید و مخزنی را كه 20مایل طول و چهار مایل عرض داشت و عمق لایه نفتگیر آن نیز در حدود هزار فوت بود مكشوف شد.
خوشبختانه در اعماق پایین تر از این مخزن نیز كه مدت شصت سال است مورد بهره برداری قرار گرفته،یعنی در اعماق چند هزار پایی كه به طبقه ژوراسیك می رسد،منبع بزرگی از گاز حاوی گوگرد وجود داشته است كه در سال های اخیر كشف گردیده و تا پایان سال1969 پنج چاه از طرف شركت های عامل نفت ایران برای شركت ملی نفت ایران روی این منبع گاز حفر شده است.گاز این منطقه بوسیله خط لوله به بندر شاهپور منتقل و در مجتمع پتروشیمی بندر شاهپور مورد بهره برداری واقع می شود.
تاسیسات مسجد سلیمان
در آن زمان كه بزرگترین میدان نفت دنیا در مسجد سلیمان كشف گردید،جز بقایای یك آتشكده باستانی كه مسجد سلیمان نامیده می شد،آبادانی دیگری در این منطقه وجود نداشت و فقط ایلات بختیاری هنگام ییلاق و قشلاق چند صباحی در دامنه تپه های نفتون توقف می كردند. از این جهت ناچار می باید هرجا كه در میان كوه ها و دره ها و تپه ماهورهای واقع بر روی این میدان نفت وسیع چند چاهی می زدند و منزل و وسایل زندگی كاركنان را نیز برپا و فراهم می كرد .
بدین ترتیب،شهر مسجد سلیمان بر فراز تپه های مختلف كنار دره های گوناگون و در مسافتی به وسعت 45مایل مربع ساخته شد و بصورت حومه های پراكنده یك شهر كه مركز خود را می جستند درآمد.
خوشبختانه در سال های اخیر،میدان بزرگ و استادیوم ورزشی مسجدسلیمان و همچنین ساختمان های زیبایی كه در اطراف آن ساخته شده مركزیت خاصی به این شهر بخشیده است،ولی هنوز هم مسجد سلیمان،تنها شهری است كه قسمت اعظم آن در دامنه كوه ها و تپه های جداگانه قرار دارد و طبعا برای چنین شهری جاده های مناسب و اتومبیل های زیاد مورد نیاز بوده و مسجدسلیمان یك وقتی از لحاظ تعداد اتومبیل به نسبت جمعیت در خاورمیانه مقام اول را داشت!
مسجد سلیمان برای سایر مناطق نفت خیز، از سابق مركزیت داشته و مركز شركت سهامی اكتشاف و استخراج نفت ایران در آنجاست،ولی بسیاری از سرویس های مناطق نفتخیز كه سابقا در مسجد سلیمان متمركز بوده،اكنون به اهواز انتقال یافته است.علاوه بر چاه های نفت و دستگاه های بهره برداری از آنها در مسجدسلیمان وجود دارند كه بوسیله خط لوله 130میلی به آبادان متصل و نفت ارسال می شود.
تمبی
وقتی از مرکز شهر و بازار گذشتیم در جاده هفت کل بطرف جنوب می رویم و به ناحیه تمبی می رسیم که محل اولین کارخانه بزرگ برق در ایران بوده است و برق لازم برای روشنایی خانه ها و خیابان های مسجدسلیمان و گردانیدن بادبزن های لازم در تابستان های گرم این منطقه را تامین می کرده است.
اکنون از این کارخانه که سابقا 17مگاوات ظرفیت داشته است استفاده کمتری می شود و قریب پنج هزار کیلو وات برق از سازمان آب و برق خوزستان تامین می گردد و بوسیله شبکه کارخانه برق تمبی در شهر توزیع و به مصرف می رسد.

نقشه تاريخي تمبی

بی بیان
در جنوب شرقی مرکز مسجدسلیمان ناحیه بی بی یان واقع شده که کارخانه های تولید گوگرد و دستگاه تقطیر و دستگاه های دیگر بهره برداری در آنجا قرار گرفته است.
یك دستگاه تقطیر نیز در مسجدسلیمان وجود دارد.دو كارخانه گوگرد سازی نیز جمعا ظرفیت روزانه42تن در مسجدسلیمان ایجاد شده كه از گاز حاوی گوگرد این ناحیه كه توام با نفت خام استخراج می شود در آن استفاده می شود.
دستگاه تقطیر مسجدسلیمان یکی از ابتکاراتی است که در صنعت نفت ایران برای بهره برداری از چاه های نفت بکار رفته و منظور از ایجاد کارخانه مزبور علاوه بر تهیه مواد نفتی مورد نیاز بوده است که بعضی از مواد نفتی که در ابتدای بهره برداری مورد استفاده بشمار نمی رفت به چاه برگردانیده شود و بدین ترتیب به عمر میدان نفتی مسجدسلیمان افزوده شود.

گوگرد سازی و پالايشگاه بی بيان

پنجاه سال بعد(1399)
پنجاه سال بعد از گزارش بولتن"نامه صنعت نفت"،طرح موزه نفت مسجد سلیمان در تاسیساتی که در همان گزارش به عنوان مراکز صنعتی بدان ها اشاره شده و با گذشت نیم قرن به سایت های میراث صنعتی مسجد سلیمان تبدیل شده اند در دست اجراست.
تلاش وزارت نفت برای بازگرداندن رونق اقتصادی به نخستین شهر نفتی خاورمیانه که می رود تا با ایجاد بزرگترین موزه صنعتی خاورمیانه،رونق اقتصادی را به شهر اولین ها بازگرداند.