"چارلز ریچی"،از احداث نخستین خط لوله تا نخستین پرواز با هواپیما در ایران

ترجمه و تلخیص:توحید شریفی*

نشریات و بولتن های زبان انگلیسی در کتابخانه و آرشیو مطبوعات مدیریت موزه ها و مرکز اسناد در ساختمان ری،اطلاعات ارزشمندی در زمینه تاریخ نفت در اختیار پژوهشگران این حوزه قرار می دهد.به تازگی و در جریان پژوهش و مستندنگاری اطلاعات تاریخی مربوط به موزه صنعت نفت در مسجد سلیمان به گزارشی ارزشمند دست یافته ایم که نقطه عطفی مهم در زمینه پیشینه استفاده از هواپیما در ایران را ارائه می كند.
بولتن انگلیسی زبان"NAFT" دوره پنجم شماره هفتم – اکتبر1934میلادی صفحات11-9،واجد گزارشی از تلاش چارلز ریچی مهندس احداث کننده خط لوله نفت از مسجد سلیمان به آبادان است.ترجمه بخش هایی از این گزارش را بعد از معرفی کوتاه حضور و فعالیت چارلز ریچی در مناطق نفتخیز ایران در ادامه ارائه می شود.

در سال 1909ميلادی (1287شمسی)و یکسال پس از به نفت رسیدن چاه شماره یک مسجدسلیمان، مسئولیت احداث نخستین خط لوله نفت در ایران از سوی کمپانی دارسی به فردی به نام«چارلز ریچی»داده شد.

کمتر از دوسال بعد و در میانه سال1911ميلادی(1289شمسی)"ریچي"آزمایشات اولیه را روی خط لوله به پایان رساند و اعلام کرد که خط به طول 230کیلومتر آماده بهره‌ برداری است.این خط لوله قادر بود سالیانه 400هزار تن نفت خام را از مسجد سلیمان به پالایشگاه آبادان(نخستین پالایشگاه در ایران) - که تا آن زمان هنوز آماده نشده بود-حمل کند.عملیات ساختمانی پالایشگاه آبادان نیز که همزمان و از سال 1909ميلادی آغاز شده بود،در سال 1912 ميلادی آماده بهره‌ برداری شد.

این مقاله به اولین پرواز هواپیما در ایران و به عبارتی در شرق می پردازد که توسط آقای چارلز ریچی(Charles Ritchie)مهندس اولین خط لوله نفت در ایران انجام گرفت.

چارلز ريچی

گزارس منتشر شده در بولتنNAFT با تیتر؛The First Aeroplane in Persia حاوی خبر و تصاویری است که نشان می دهد این مهندس سخت کوش در همان سالی که خط لوله نفت از مسجدسلیمان تا آبادان را به پایان رسانید،تلاش كرد با خرید و انتقال یک هواپیمای گوپک خلبانی در آسمان مناطق نفت خیز را نیز تجربه کند.در گزارش نیامده اما شاید اين اقدام برای نگاهی از فراز آسمان به خطی که شمال خوزستان را به ساحل خلیج فارس در آبادان وصل كرده بوده است .

بنا به گزارش منتشر شده ریچی این اقدام مخاطره آمیز را در سال 1911(1289ش /1329ق) و تنها هشت ماه پس از پرواز لویس بلریو (Louis Bleriot) از روی کانال انگلستان انجام داد.تصاویر تهیه شده از این پرواز توسط آقای یان آرمسترانگ(Ian Armstrong)دستیار شخصی آقای ریچی تهیه شده است.

هواپیمایی که ریچی با آن در ایران پرواز کرد،یک هواپیمای استاندارد تک صندلی مدل بلریو با یک موتور چرخنده گنوم(Gnome)با قدرت 50 اسب بخار بود که آقای جی.تی.ویر(J.T. Weir)به درخواست آقای ریچی خریداری کرده بود.

ریچی به شدت مشتاق بود که امکان پرواز در ایران را آزمایش کند.وی پیشتر پرواز هواپیما را تنها یک بار در زمان مرخصی خود در جشنواره ای که در میدان اسب سواری سانداون پارک انگلستان برگزار شده بود از نزدیک دیده بود.ریچی در بازگشت به ایران نامه ای به ویر نوشته و از وی درخواست خرید هواپیما و دستورالعمل پرواز آن را به وی می کند.ویر که خود یکی از اولین شاگردان بلریو بود و در آن زمان خود مشغول یادگیری پرواز بود،آخرین مدل بلیر را که خود هم با آن پرواز می کرد به همراه دستورالعملی دست نویس و کمابیش نامفهوم برای ریچی ارسال می کند.

ظاهراً همین دستورالعمل نیز برای پرواز ریچی کافی بوده است و خود وی کنترل هواپیما در آسمان را بسیار آسان توصیف کرده است؛تنها مشکل در زمان فرود بود.دکتر دیاس(Dr. Dias)، عضو بخش درمان شرکت نفت و شاهد عینی پرواز،این واقعه را چنین توصیف می کند:«هواپیما را به صورت قطعات مجزا به اهواز ارسال کرده و در آنجا آقای یان آرمسترانگ،با کمک آقایان جانسن و هیرد،مهندسان خطوط لوله،در آشیانه ای که با ورق های شیروانی ساخته شده بودند، آن را سر هم کردند.زمانی که کار سرهم کردن هواپیما به پایان رسید،آقای ریچی چند روزی با هواپیما بر روی زمین حرکت کرد،اما به علت ناهمواری منطقه،چند جفت از چرخ­های هواپیما، که در آن زمان شبیه به لاستیک دوچرخه بودند، از بین رفتند،با توجه به این که تنها دو جفت چرخ باقی مانده بود، آقای ریچی تصمیم گرفت تا پرواز را انجام دهد.

ساعت حدود سه یا چهار بعد از ظهر بود و آقای آرمسترانگ من را به همراه برد تا در صورتی که واقعه ای رخ داد،آنجا حاضر باشم.موتور روشن شد و سه،چهار نفر از ما دم هواپیما را گرفته بودیم تا زمانی که آقای ریچی اعلام آمادگی کند آنرا رها کنیم.گرد و خاکی که ملخ هواپیما به پا کرده بود،کور کننده بود.

وقتی آقای ریچی فرمان حرکت را صادر کرد،ما دم هواپیما رها کردیم و هواپیما به راه افتاد،پس از چند متری حرکت بر روی زمین،هواپیما از روی زمین بلند شد و حدود 100 تا 120 پا(30 تا 35 متر)از زمین ارتفاع گرفت.

آقای ریچی پس از طی مسافتی، سعی کرد دور بزند، که متأسفانه هواپیما تا حدودی به زمین نزدیک شد تا حدی که حین فرود یکی از بال ها به تپه کوچکی گیر کرد و بلافاصله سرنگون شد.ما ناظران که از مشاهده عینی پرواز هواپیما مسحور شده بودیم،ناگهان متوجه شدیم چه اتفاقی افتاده است!به سرعت سوار بر ماشینی که آماده بود شدیم و به صحنه تصادف شتافتیم.وقتی به آنجا رسیدیم هیچ نشانه ای از خلبان نبود.برای همین شروع کردیم به فریاد کشیدن کردیم،«ریچی کجایی؟حالت خوبه؟»جوابی که شنیدیم این بود«دوستان،به هیچ چیز دست نزنید؛عکس بگیرید».

عشاير محلی در كنار هواپيمای سقوط كرده ريچی

وقتی دقیق تر نگاه کردیم،او را دیدیم که هنوز داخل کابین خلبان سر و ته آویزان بود،روغن و بنزین همه جا ریخته بود؛از ملخ ها جز بخش کنترل چیز زیادی باقی نمانده بود،در حالی که موتور9سیلندری هواپیما کاملاً نابود شده بود و باقی بخش ها هم خراب شده بودند.

زمانی که داشتیم آقای ریچی را از داخل لاشه هواپیما خارج می کردیم،دائم از ما درخواست می کرد که بیشتر از حد لازم برای کمک به او چیزی را خراب نکنیم.چیزی که شگفت انگیز بود این که او هیچ صدمه ای ندیده بود و حتی لباس هایی که بر تن داشت با وجود این که به روغن و بنزین آلوده شده بودند،جز یک پارگی کوچک بر سر زانو،هیچ صدمه دیگری ندیده بود.

او به محض این که از لاشه هواپیما رها شد،سوار بر اتوموبیل به خانه شتافته و طی چند دقیقه مرتب و آراسته بازگشت تا انتقال لاشه هواپیما را شخصاً مدیریت کند،انگار که هیچ اتفاقی نیفتاده است.»

دکتر دیاس گزارش خود از آن رویداد را اینگونه به پایان می رساند که؛چیزی که آن زمان به نظر من خیلی عجیب آمد،رفتار عشایر منطقه بود که بر خلاف شگفتی و هیجان ما،به نظر می رسید هیچ نشانی از شگفتی یا ترس در آنها نیست!

علاوه بر گزارش منتشر شده در نشریه انگلیسی زبان"نفت"،زنده یاد عباس طرفی نیز در جلد نخست از کتاب مدیران صنعت نفت و در معرفی"ریچی"با اشاره ای غیرمستقیم به این اقدام او می نویسد؛چارلز بعنوان اولین مسافر پروازی و اولین احداث کننده خط لوله در ایران،در تاریخ صنعت نفت کشور جایگاهی ویژه دارد.

*پژوهشگر تاریخ و مترجم همکار با واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسنادصنعت نفت