آرامگاه نخستين كاشفان نفت در مسجدسلیمان

*سکینه کاشانی و علی کاظمی

گورستان ها،تاریخی ترین بخش های جغرافیایی هرمنطقه هستند.اهمیت گورستان ها حتی در شناسایی ادوار کهن و پیش از تاریخ جهان نیز روشن و قابل توجه است و در ادوار بعد و تاریخ معاصر نیز،این اماکن تاریخی جایگاهی ویژه در بررسی پیشینه و گذشته سرزمینی که در آن قرار گرفته اند دارند.

سایت تاریخی موسوم به"قبرستان خارجی ها"در ورودی شهر مسجدسلیمان و در جهت شمال،بعد از میدان دانشگاه آزاد اسلامی و بر روی تپه مشرف به روستای"زمان آباد"واقع شده است.یادگاری ازحضور نخستین کاوشگران نفتی در جنوب غرب ایران و از این جهت به عنوان شاهدی به ظاهر خاموش اما در واقع گویا و روشن می تواند یکی از ایستگاه های گردشگری نفت در شهر اولین ها باشد.

با اکتشاف نفت در مسجدسلیمان و پی ‌ریزی صنعت نفت،متخصصان فنی با ملیت ‌های مختلف و خصوصاً انگلیسی به استخدام کمپانی نفت انگلیس و ایران درآمدند.تعداد این شاغلین(به جز کارگران هندی)در منابع مختلف متفاوت است.تعداد کارکنان اروپایی در سال1910میلادی،حدوداً 40 تا 80 نفر تخمین زده شده و تعداد کارکنان دیگر ملیت ‌ها بین 150 تا 300 نفر.تعداد ملیت‌های مختلف بعد از قرارداد 1933 به‌ مرور کاهش پیدا می‌کند.

این آمار مستند از اطلاعات مندرج در جلد دوم The history of the British petroleum company است.

بدیهی است که حضور این نیروی کار غیر بومی مستلزم پیش بینی مرگ ایشان در حین انجام ماموریت کاری خود در ایران نیز بود و به همین دلیل است که خیلی قبل تر از آنکه شاهد حضور خانواده های غیر ایرانی و "تولد"در بین ایشان باشیم،شواهد و گزارش های"مرگ"و طبیعتا گورستان های ایشان را شاهد هستیم .

افراد مدفون در این قبرستان از ملیت‌های انگلیسی،اسکاتلندی،لهستانی،کانادایی و آمریکایی هستند و بین دهه ‌های بیست تا پنجاه میلادی بدرود حیات گفته ‌اند.

در تحقیق میدانی برای بررسی این قبور تعداد 76 سنگ قبر شناسایی شد.قدیمی ‌ترین این قبور مربوط به George p. Kerby حفار کانادایی متولد1860 اونتاریو کانادا است که در 1906 یعنی دو سال قبل از به نتیجه رسیدن حفاری در مسجدسلیمان،در"مامتین"رامهرمز درگذشته است.بر اساس گزارشی که آرنولد ویلسون ارائه كرده ،امروزه می دانیم که کاشفان نفت پس از عدم حصول نتیجه در مامتین رامهرمز به سمت مسجد سلیمان حرکت کرده اند.بدین ترتیب باید تابوت آقای"کربی"را جزو مواردی بدانیم که همراه گروه کاشفان کوه تپه های بین رامهرمز و مسجد سلیمان را درنوردیده و در تپه فعلی به آرامش ابدی رسیده است.

این بدان معنا است که قبرستان خارجی ها در نخستین روزهای حضور گروه کاشفان به سرپرستی رینولدز و با دفن آقای کربی بر فراز تپه و محل فعلی ایجاد شده و قدمت آن حتی از چاه شماره یک نیز قدیمی تر است!

برخی از گورها فاقد مشخصات است و برخی نیز اطلاعات ناقصی دارند و در نهایت هفتاد و ششمین گور متعلق به"جیمز رویان پاری،متولد1910و متوفی به سال1951در مسجدسلیمان است.

مسیر دسترسی به گورستان

جاده دسترسی به قبرستان خارجی ها از خیابان اصلی تا ابتدای ورودی روستا(حدودا ۲۰۰متر)آسفالت است و مسیر فرعی دسترسی به قبرستان از ورودی روستا تا درب قبرستان مسیری به طول حدودا۵۰۰ متر است که شن ریزی شده و امکان اجرای احیای آسفالت قدیمی را دارد.

ابعاد و مشخصات سازه

گورستان در محیطی به طول ۷۰متر و عرض ۴۲متر ساخته شده است.دورتادور محوطه قبرستان با دیوار سنگی(با ملات گچ کوره ای)به ارتفاع حدودا یک و نیم متر محصور شده که البته به مرور زمان بخش هایی از این دیوار تخریب شده که قابل مرمت و بازسازی است.

درگاه ورودی قبرستان سازه ای به ارتفاع ۳متر و ۷۰سانتی متر است که دارای دو اتاقک سنگی هر کدام به عرض ۲متر و ۹۰سانتی متر  و عرض بین دو اتاقک ورودی نیز ۳متر است.

طبق گفته افراد بومی روستا،این قبرستان در گذشته درب ورودی داشته که سالیان پیش احتمالا به سرقت رفته است و تنها یک بخش کوچکی از چارچوب درب آن بر روی دیواره درگاه ورودی باقی مانده است.درگاه ورودی قبرستان از بیرون و قسمت ورودی نیاز به خاکبرداری و اتاقک ها نیاز به مرمت دارند.تعداد ۴ اصله درخت کُنار(سدر)در محوطه این قبرستان قرار دارند.همچنین یک منبع آب نیز در فاصله بیست متری قبرستان قرار دارد که به عنوان ذخیره آب روستا از آن استفاده می شود.گورستان در حال حاضر فاقد نگهبان و حراست دایمی است.

نمای کلی قبرستان

در بازدید و بررسی گورستان مذکور مشاهده شد از هفتاد و شش قبر موجود،تعداد ۱۰سنگ قبر از محل اصلی شان جابجا شده و در کنار قبرها رها شده اند که می توان این سنگ ها را مجددا جابجا کرده و بر روی قبور نصب کرد.ضمنا آثار یک گودبرداری نیز در بین قبرها برجای مانده که قابل مرمت و بازسازی و مقاوم سازی سنگ قبرهاست.

همچنین در این قبرستان و طی سالهای پس از انقلاب،حدود ۵۰ قبر متفرقه نیز ایجاد شده که در محوطه پایینی و در قسمت سمت چپ و راست بعد از درگاه ورودی قبرستان قرار دارند و خوشبختانه این قبرهای غیر مرتبط با محوطه را می توان با اجرای حصار از قبرهای اصلی و تاریخی قبرستان جداسازی کرد.به طوری که در حین بازدید از قبرستان تاریخی تداخلی بوجود نیاید.

در مجموع به نظر می رسد می توان با رعایت حساسیت های محلی و اجتماعی و با بیان دقیق اهمیت تاریخی این گورستان تاریخی،ضمن مرمت دیوار و درگاه ورودی با حداقل هزینه،این سایت تاریخی مرمت و بازسازی و ضمن مقاوم سازی سنگ قبرهای جابجاشده و پر کردن حفاری های غیرمجاز انجام شده،ترتیبی اتخاذشود تا ضمن قرار گرفتن این سایت در مسیر گردشگری طرح موزه نفت مسجد سلیمان و اداره میراث فرهنگی شهرستان،شرایط ایجاد کسب و کار بومی توسط ساکنان علاقه مند محلی از طریق ایجاد غرفه های خدماتی و پذیرایی،عکاسی و فروش صنایع دستی و سوغات محلی در ایام گردشگری منطقه فراهم و برای روستای مجاور و شهرستان مسجد سلیمان منبع درآمد اقتصادی شود.

*کارشناسان طرح موزه نفت مسجد سلیمان