اعلان مناقصه بنزین و نفط

*فاطمه ترکچی
 

آرشیو مطبوعات مرکز اسناد صنعت نفت،یکی از بخش های آرشیوی مهم در این مرکز است که نمونه های ارزشمندی از مطبوعات نفتی و همچنین مطبوعات و نشریات مهم کشور،واجد مطالب،گزارش ها و آگهی های مرتبط با صنعت نفت هستند را در خود جای داده است.یکی از این موارد،تهیه و آرشیو دوره کامل روزنامه اطلاعات است که در این مرکز در اختیار پژوهشگران و علاقه مندان قرارداده شده است.

بررسی یک آگهی مناقصه مربوط به آخرین روز از مردادماه سال1307شمسی،یعنی تنها بیست سال پس از اکتشاف نفت در جنوب غرب ایران،حاکی از وجود معاملات نفتی در پایتخت ایران توسط تجار و عموما از طریق واردات نفت از بادکوبه است.تحلیل محتوای این آگهی مناقصه چند سطری اطلاعات ارزشمندی در خصوص شرایط کشور و پایتخت در بیش از نود سال پیش در اختیار ما می گذارد.

"بلدیه"یا همان شهرداری،از سازمان ‌های مهمی است که در شکل‌ دهی به مدنیت جدید و زندگی شهری ایرانیان به‌ویژه در تهران نقشی مؤثر داشته(و دارد).جالب توجه آنکه،در آغاز دوران شهرنشینی علاوه بر کاربرد ملزومات صنعتی همچون چراغ برق و ساخت خیابان‌ها و کوچه ‌بندی ‌ها،ایجاد ایستگاه‌هایی برای انتقال بنزین و گازوئیل به ماشین ‌ها که به‌زودی نام پمپ بنزین به آن داده شد و حوزه های دیگر خدماتی نیز با کنترل و نظارت بلدیه به شهروندان خدمت‌رسانی می‌کردند و در این میان،"نفت"عاملی کارآمدی و به بیان دقیق‌تر،محرک فعالیت ‌های صنعتی در زندگی شهرنشینی بود.

این امر در آگهی ‌های روزنامه اطلاعات به‌خوبی قابل بازبینی و بررسی است.در آگهی شماره452 روزنامه اطلاعات(31 امرداد 1307)به نقل از کفیل بلدیه وقت،به منظور تأمین منابع سوخت کارخانه چراغ برق تهران این‌گونه اعلان داده شده است:

«بلدیه تهران معادل 155 پوط بنزین و دو خروار و سی من نفط مصرف ماهیانه ملخ و کارخانه چراغ برق بلدی را به‌طور مناقصه خریداری می‌نماید.طالبین، پیشنهادات خود را در پاکات سربسته از تاریخ انتشار اعلان، الی (20) روز دیگر به اداره مرکزی تسلیم نمایند. بلدیه در رد و قبول پیشنهادات واصله مختار است.کفیل بلدیه، سرتیپ بوذرجمهر»

البته نام کفیل بلدیه،بوذرجمهری است و در آگهی(یای)نسبیت آن افتاده است.چنانچه از طریق منابع تاریخی می دانیم،سرلشگر کریم آقا بوذرجمهری،(۱۲۶۵،نطنز-۱۳۳۱،تهران)از جمله نظامیان مورد اعتماد رضاخان سردار سپه بود.در اواسط ۱۳۰۲ که رضاخان به نخست‌ وزیری یا به تعبیر آن روزگار رئیس الوزرایی رسید،کریم آقا به کفالت بلدیه تهران منصوب شد و ده سال متوالی رئیس بلدیه تهران بود.

در دوران تصدی بوذرجمهری بر بلدیه،نوسازی در شهر تهران آغاز شد،خیابان‌کشی و آسفالت خیابان،ساخت عمارات مختلف،وضع عوارض جدید و الغای مالیات خودروها و کالسکه‌ها و دیگر عوارض شهری،تأسیس اداره خیریه،مریض خانه بلدیه،دارالمجانین و آتش‌نشانی از مهم‌ترین اقدامات او در این دوران است.

شهرداری در این آگهی به موضوع خرید155"پوط"نفت اشاره كرده که از نمونه ظروف حلبی مخصوص حمل و فروش نفت از بادکوبه به ایران و نقاط دیگر بوده است و به مرور به واحد مقیاس حجم در ایران تبدیل می شود.در لغتنامه دهخدا می خوانیم؛" (روسی،اِ)و آن وزنی است معادل پنج من و نیم تبریز، و مالیات را به کار است.یک پوط،یک حلب برابر هجده لیتر"همچنین به نظر می رسد رواج اصطلاح"پیت نفت"در محاوره،ریشه از همین کلمه روسی داشته باشد.

در اعلان به واحدهای دیگری در اوزان نیز اشاره شده است.باید یادآوری کنیم که"خروار"واحد سنتی برای وزن یا جرم و معادل صد"من"تبریز است.پس از استاندارد شدن واحدها در ایران، خروار،معادل 30کیلوگرم در نظر گرفته شد.خود مقیاس"من"نیز دیگر واحد سنتی ایرانی برای وزن و معادل 40سیر یا ۱۵۰۰قیراط می‌شود.بنابراین هر من تبریز برابر با 3 کیلوگرم است.

همچنین شایان ذکر است«من تبریز»در مجموعه«من»های ایران،معروف‌ترین است.بقیه من ‌ها عبارت‌اند از:«من سنگ شاه»اصفهان که معادل دو من تبریز و برابر با ۶ کیلوگرم است.دیگری «من ری»یا فقط«ری»که معادل چهار من تبریز و برابر با ۱۲کیلوگرم است.«من بلداجی»روستا و امروزه شهری در استان چهارمحال و بختیاری که معادل شش من تبریز و برابر با ۱۸ کیلوگرم است.«من لرستان»که معادل ده‌سوم من تبریز و برابر با ۱۰کیلوگرم است.

بازخوانی این مقیاس ها از این رو اهمیت دارد که بدانیم در مقطع زمانی مدنظر هنوز واحد لیتر و بشکه در محاسبات نفتی معمول و مرسوم نشده و دوم اینکه متوجه خواهیم شد مصرف کارخانه برق تهران چقدر بوده است.

لازم به یادآوری است که در سال ۱۲۸۴خورشیدی نخستین نیروگاه خصوصی برق توسط محمدحسین امین‌الضرب با قدرت ۴۰۰ کیلووات در شهر تهران راه‌اندازی شد.این نیروگاه در ۲۴ساعت فقط ۶ساعت برق ۲۲۰ ولت تک‌فاز و ۳۸۰ ولت سه‌فاز متناوب مشترکان آن زمان را تأمین می ‌کرد.بدین ترتیب قابل فهم است که برق و وسایل برقی در مقطع تاریخی مدنظر خدمات و کالایی لوکس محسوب می شده است.

از حدود سال ۱۳۰۳شمسی بخش‌های خصوصی دیگری از جمله کارخانه‌های آرد،ریسندگی،نساجی و برخی شهرداری‌ها در شهرهای مختلف ایران نسبت به راه‌اندازی مولدهای کوچکی از نوع دیزل و توربین بخار برای تأمین بخشی از برق روشنایی مناطق شهری اقدام کردند.از آنجا که این مولدها با نفت کار می ‌کرد،بنابراین،تأمین سوخت مورد نیاز برای گرداندن این موتورها که عموما ملخ(پروانه)ای نیز روی آنها دیده می شد در تولید برق اهمیت داشت.

آن‌ گونه که از آگهی مندرج در روزنامه اطلاعات درک می‌ شود،تجارتخانه ‌های نفت به عنوان مخاطب بلدیه تهران که در واقع عامل پخش و فروش سوخت در شهرها بودند، می ‌توانستند در مناقصه بنزین و نفت شرکت کنند و از مزایای معامله عمده با شهرداری بهره‌مند شوند.

*دکترای تاریخ و کارشناس مرکز اسناد صنعت نفت