شريان حياتی نفت در مستند های منوچهر طیاب
دوشنبه دهم شهریور ماه 1399
*مسلم عباسی
هفته اول شهریورماه جاری،منوچهر طیاب،مستند ساز شهیر ایرانی و خالق فیلم های مستند نفتی همچون؛"آبادان"،مستند"چم(طرح چم)"،مستند"کران تا کران"و مستند"کمپ محمود آباد"در خارج از ایران درگذشت.
زنده یاد طیاب از مصادیق تعریف درستی بود که برای یک هنرمند می توان قائل بود.نگریستن و چگونه نگریستن به حیات در زیست یک سرزمین مادام که در اندیشه‌ها و در ذهن مردمان باشد نه راه به ثواب می برد و نه به خطا؛تفکرات هرچند درخشان و بی هماورد باشند تا جلوه نکنند،نه سود می رسانند و نه زیان.هنر،کنشی است حاصل از نگرش،کار هنر برون‌داد اندیشه‌هاست.چه بسیار اندیشه‌ها که به تجلی می رسند و معیار سنجش قرار می گیرند.هنر هنرمند نه از نگاه پرورش ایده و نمودن افکار که از منظر معیار و اعتبار بخشیدن به هنرِ یک عصر شایان توجه است.هنر در بازنموند خویش نه تنها از افکار مکتوم پرده می گیرد که سروش سنجش است.ارج می‌بخشد و قدر می‌دهد.
منوچهر طياب
منوچهر طیاب بی شک از آن گونه بود که هر چه در کار هنر پیش می‌رفت و می‌تراوید معیار سنجش را بالاتر می‌برد.مستند نگاران و مستند سازان با نگاهی جوینده در حیات به پژوهیدن می‌پردازند. آنها نه فقط متفکر که کاوشگر و عملگرا هستند. نطفۀ اندیشه در کاوش و پژوهش به کمال و با روحیه عملگرایی به بلوغ می‌رسد و می‌شکفد.فیلم های مستند منوچهر طیاب شکفتن اندیشه‌های او هستند که از خلال رگ و پی یک سرزمین به تجلی رسیده‌اند.او چنان به همه چیز نگریسته که گویی رسالتی برای بازنمودن این سرزمین به دوش داشته است.تنوع آثار او در حوزه های ایران شناسی،هنر شناسی،معماری،تاریخی،علمی و صنعت نفت گواه این مطلب است.
کاربرد درام در فیلم های او به ویژه در مستندهای علمی و مردم نگار که سرشتی خشک و غیر قابل انعطاف دارند دیده می شود.منوچهر طیاب،پیوسته در جستن و تجربه کردن بود و در ساخت فیلم هایش روش های تازه و بدیع را می‌آزمود.تاکید او بر تحقیق و مطالعۀ سوژه‌هایش باعث شد مستندهای ژرف ساختی به وجود آید که در تاریخ سینمای مستند ایران ماندگار است.
منوچهر طیاب متولد سال ۱۳۱۶ در تهران،دانش‌آموختۀ رشته معماری در دانشگاه فنی"وین"و فارغ‌التحصیل کارگردانی سینما و تلویزیون از دانشکده سینمایی آکادمی دولتی موسیقی و هنرهای نمایشی بود.طیاب از سال ۱۳۴۲ با ساخت فیلم "سفال" به حرفه مستندسازی روی آورد و نزدیک به ۱۰۰ فیلم ارزشمند میراث فرهنگی و تاریخی را کارگردانی کرد.
فیلم های مستند طیاب در زمینه صنعت نفت به قبل از انقلاب اسلامی باز می‌گردد.فیلم مستند"صادره از آبادان"سرگذشت این شهر از نخل و خرما تا صنعت نفت است .طپش آهن و فولاد و نفت،این شریان حیاتی در آبادان از نگاه طیاب است.فیلمی که به سفارش شرکت ملی نفت ایران و به وسیله وزارت فرهنگ و هنر تهیه شده است.
مستند"چم(طرح چم)"پروژه سنگینی است که به دست چند مستندساز برجسته و به وسیله شرکت های عامل نفت ایران در سال 1341 ساخته شده است.این فیلم گزارش عملیات انتقال و نصب 16کیلومتر خط لوله میان آغاجاری و بندر گناوه است و منوچهر طیاب،جلال مقدم و منوچهر انور کارگردانی آن را به عهده داشته‌اند.این فیلم به زبان انگلیسی نیز دوبله شده است.
نمايی از فيلم مستند چم
"کران تا کران"عنوان فیلم دیگر منوچهر طیاب است که سرگذشت سفر کوتاه فرزندان کارکنان صنعت نفت از دیار گرم خوزستان و از دامن خانواده به سرزمین سبز و خرم گیلان را حکایت می‌کند.این فیلم به سفارش شرکت ملی نفت ایران و به وسیله وزارت فرهنگ و هنر تهیه شده است.موضوع اردوهای تابستانی دانش آموزان به اندازه ای جذاب بود و ظرفیت مستندسازی داشت که طیاب در مستند"کمپ محمودآباد"،تفریح و کار دانش آموزان در این اردوگاه تابستانی را به تصویر می‌کشد.این فیلم نیز به وسیله شرکت ملی نفت ایران تهیه شد و کار پژوهشی آنرا بانو طاهره صفارزاده که خود از کارکنان هنرمند صنعت نفت بود انجام داد.فیلمی که هوشنگ بهارلو و مازیار پرتو نیز به عنوان فیلم بردار در آن مشارکت داشتند.
نمايی از فيلم مستند كمپ محمود آباد
سال1398 در جشنواره سینما حقیقت برای این مستندساز باسابقه بزرگداشتی برگزار شد.خود منوچهر طیاب در این مراسم گفت:ما روزی وارد این مملکت شدیم که چیزی به عنوان سینمای مستند نبود و ما هم نمی دانستیم در چه راهی قدم می‌گذاریم،اما وقتی فیلم"سفال"را ساختم و آن را روی پرده دیدم،به خودم گفتم،آرزو دارم در ایران سینمای مستند پا بگیرد.سپس شرایط به گونه‌ای پیش رفت که ما در این سال‌ها بیش از هزار فیلم مستند ساختیم که در خارج از کشور مورد توجه قرار می گیرند.من در چند جشنواره بین المللی عضو هیات داوران بودم و وقتی فیلم مستند ایرانی نمایش می دادند سالن ها پر از جمعیت می شد.سینمای مستند ما رنگ و بو و هوای دیگری دارد.درست است این سینما را از غرب گرفتیم اما مطابق نیاز جامعه و فرهنگی خودمان استفاده شده است.گر چه نمی توانم بگویم ما مکتب سینمای مستند داریم اما در خانواده سینمای جهان با وجود سینمای مستند،حرفی برای گفتن داریم.
منوچهر طیاب به گفته خسرو سینایی سعی می کرد ریزه فرهنگ های گمشده ایران را نجات دهد و حالا در فاصله کمتر از یک ماه،هر دو هنرمند از دنیا رفته‌اند!هنرمندانی که توجه به ایران در مستندهایشان جلوه‌ای دیگر داشت ، روحشان شاد.
منوچهر طياب و خسرو سينايی
*مسوول واحد عکس و فیلم مرکز اسناد صنعت نفت
