پالایشگاه آبادان؛ نخستين پالايشگاه خاورميانه

اندکی پس از کشف نفت در مسجد سلیمان در سال ۱۲۸۷ خورشيدي، واحدهاي كوچك تصفیه و جداسازی که نمك و گوگرد را از نفت خام جدا می کرد، در نزدیکی چاه شماره یک اندازي شد. اما لزوم ایجاد یک پالایشگاه در ابعاد صنعتي برای تصفیه نفت ضروری به نظر می رسيد.

جزیره آبادان از نظر کارشناسان انگلیسی به لحاظ موقعیت جغرافیایی خاص و به دلیل داشتن آب کافی جهت عملیات پالایش، همچنین قابلیت دسترسی به آب های آزاد، محل مناسبی برای احداث و ایجاد اين پالایشگاه تشخیص داده شد.

شرکت نفت در دسامبر 1908 (1287 شمسي) فردی به نام آندره کمپبل (A. Campbell) را برای انتخاب محلی جهت احداث پالایشگاه در آبادان مامور کرد. کمپبل پس از ورود به جزیره آبادان، محوطه ای را  به اندازه یک مایل مربع دور از هر گونه مسیر سیل و طغیان آب رودخانه و نزدیک به عمق مناسب رودخانه، به طوری که نفت کش های بیست هزار تنی به راحتی در کنار آن پهلو بگیرند، انتخاب کرد تا در آن پالایشگاه و بر ساحل پایانه صدور نفت تاسیس شود.

توسعه پالایشگاه آبادان، سال 1303

به عبارتي مي توان گفت، آبادان اگر چه نفت نداشت، اما به سبب نزديكي به مناطق نفت خیز، قرار داشتن در میان رودخانه‌های اروند و بهمنشیر، فاصله ۷۱ کیلومتری از خلیج فارس و قابليت دسترسی به آب های آزاد دنیا، انتخاب مناسبي بود.

با اين همه از آنجایی که حكومت قاجار بر برخي مناطق كشور كنترل مستقيمي نداشت و در بسياري از موارد انگليسي ها بايد رضايت سران قبايل محلي را هم جلب مي كردند، اين بود كه در ماه می 1909 میلادی، سرگرد کاکس از سوی انگلیسی ها مامور شد تا با شیخ خزعل ملاقاتی داشته باشد تا قراردادی میان دو طرف منعقد شود.

اسکله و پالایشگاه آبادان

بالاخره قراردادي براي اجاره زمين ميان اين دو منعقد شد و علاوه بر آن نماینده سیاسی بریتانیا در خلیج فارس كه با شيخ خزعل روابط ديرينه اي داشت، تعهد كرد كه يك وام ده هزار لیره ای به شیخ داده شود. البته نكته اي كه در قرارداد یا شروط به صورت رسمی یا کتبی نیامد، اين بود شیخ از بریتانیا خواست در ازای امضای چنین قراردادی، خود و خانواده اش را مورد حمایت قرار دهد.

به هر صورت در سال 1288 شمسی احداث پالایشگاه آبادان در شمال جزیره آبادان در 12 کیلومتری خرمشهر آغاز شد. همزمان با این اقدام یک خط لوله به ظرفیت 8 هزار بشکه در روز از میدان نفتی مسجد سلیمان به آبادان کشیده شد.

احداث خط لوله مسجد سلیمان به آبادان، سال 1289

سرانجام در سال 1291 پالایشگاه آبادان با ظرفیت اولیه 2500 بشکه در روز کار خود را آغاز کرد و در سال 1300 ظرفیت آن به 45 هزار بشکه در روز رسید و در سال 1316 تا مرز 200 هزار بشکه در روز افزایش یافت.

در جنگ جهانی دوم به پالایشگاه آبادان توجه بیشتری به عمل آمد و از سال 1324 به عنوان بزرگترین پالایشگاه جهان شناخته شد و با تولید روزانه 25 هزار بشکه بنزین هواپیما و تامین بخش عمده سوخت ناوگان جنگی بریتانیا نقش موثری در پیروزی متفقین ایفا کرد.

کارخانه های تصفیه و تقطیر پالایشگاه آبادان

توسعه پالایشگاه بعد از جنگ جهانی دوم نیز ادامه یافت. در اواخر سال 1329 صنعت نفت کشور ملی شد و كاركنان پالايشگاه آبادان، نقش مهمي در ملي شدن نفت ايفا كردند. به دنبال خروج بیگانگان، تولید پالایشگاه موقتا متوقف شد، اما بلافاصله به دست کارشناسان ایرانی راه اندازی شد.

پالایشگاه آبادان تا سال ۱۹۷۳ به دست شرکت‌های نفتی خارجی اداره می‌شد تا این که در این سال به شرکت ملی نفت ایران تحویل داده است. اين پالایشگاه به وسیله خطوط لوله به چندین میدان نفتی و بندر ماهشهر متصل شد. خط لوله‌ای هم از آبادان به سمت تهران آمده است و سپس در طول مرزهای شمالی کشور از مشهد تا تبریز امتداد می‌یابد.

پالایشگاه آبادان در جنگ تحمیلی

در اول مهر ماه 1359 پالایشگاه به علت آغاز جنگ تحمیلی با عراق از مدار تولید خارج شد و طی جنگ صدمات بسیاری به تاسیسات آن وارد گردید. پس از پایان جنگ ، در مرحله اول بازسازی در فروردین 1368 دوباره فعالیت این پالایشگاه با ظرفیت 135 هزار بشکه در روز آغاز شد و در فروردین 1370 در مرحله دوم بازسازی ظرفیت آن به 250 هزار بشکه در روز و در سال 1373 به حدود 380 هزار بشکه در روز رسید و در مرحله پایانی ظرفیت آن به 450 هزار بشکه در روز افزایش یافت.

پالایشگاه آبادان با وجود شروع به فعاليت پالايشگاه هاي ديگر در نقاط مختلف كشور، هنوز بخش مهمي از نيازهاي داخلي را به فرآورده هاي نفتي برآورده مي سازد. از جمله اين فرآورده ها عبارتند از: گاز مایع، بنزین موتور، نفت سفید، نفت گاز، سوخت جت، نفت کوره، انواع روغن موتور پایه، انواع قیر، انواع حلال‌های نفتی، گوگرد، خوراک پتروشيمي ها و ...

احمد كعبي فلاحيه