استورهای نفت نخستين فروشگاه زنجیره ای در ايران

*فرشيد خداداديان
*رئيس واحد پژوهش و تاريخ شفاهي مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت
 

تامین مایحتاج برای انسان ها،قدمتی به دیرپایی خود تاریخ بشریت دارد .از"داد و ستد"تا"خرید و فروش"و از مغازه های تک منظوره و"مارکت"ها تا فروشگاه هایی با اجناس و اقلام مختلف و به اصطلاح "سوپر مارکت"و بدنبال آن ایجاد"فروشگاه های زنجیره ای"،راهی طولانی را طی كرده است.

علی بهمنی،در بررسی تاریخ فروشگاه های زنجیره ای در جهان و ایران در قالب مقاله ای در مجله؛"بررسی های بازرگانی"شماره77 خرداد و تیر نود و پنج،صفحه پنجاه و شش آورده است؛؛پس از قرن ها وجود مارکت های کوچک و پراکنده،تفکر ایجاد فروشگاهی با کالاها و اجناس متفاوت واصلاحا"سوپرمارکت" نخستین بار توسط بازرگان فرانسوی"آریستو بوسکیو"درهزار و هشتصد و پنجاه و دو میلادی با تاسیس فروشگاه"بن مارشه"برای فروش اجناس خرازی و پارچه تحقق یافت.به تدریج اضافه کردن کالاهای گوناگون باعث تحول و توسعه فروشگاه بن مارشه شد.سال هزار و هشتصد و شصت و یک میلادی در انگلستان سال تاسیس فروشگاه های بزرگ بود و در 1870 فروشگاه هایی مثل "هارودس"،"لوئیس" و "وایت لی" فروش خود را توسعه دادند.گرچه فروشگاه های زنجیره ای نخست در کشور آلمان شکل گرفتند،اما سال هزار و نهصد و شصت و دو میلادی وقتی"سام والتون" اولین فروشگاه "وال مارت"را در امریکا افتتاح کرد،کسی تصور نمی کرد این آغاز شکل گیری بزرگترین شبکه فروشگاه های زنجیره ای در دنیا باشد.

در ایران اولین فروشگاه زنجیره ‌ای را برادران کاشانی با نام فروشگاه زنجیره‌ ای؛"بزرگ ایران"در سال۱۳۴۰ تأسیس کردند و ۸ سال بعد محمود خیامی و برادرش فروشگاه زنجیره ای"کوروش"را راه‌اندازی کردند.اما قدمت فروشگاه های بزرگ و به قول نفتی ها "استور"ها(store) بسیار قدیمی تر از دهه چهل بوده و بدین ترتیب می توان استورهای نفت را قدیمی ترین فروشگاه های زنجیره ای در کشور دانست.

به موازات توسعه عملیات اکتشاف و بهره برداری و پالایش و صادرات نفت در میدان نفتون و آبادان این دو شهر،نخستین مناطقی بودند که کمپانی نفت برای تامین مایحتاج کارکنان و ساکنان آنها اقدام به ساخت استورهای تامین مایحتاج مردم كرد.استورهای خانواده های خارجی از استورهای ایرانیان جدا بود و همچنین برای رعایت سلسله مراتب و دیسیپلین اداری و اجتماعی،استورهای کارگری و کارمندی نیز مجزا بوده و تفاوت داشتند.

این فروشگاه های زنجیره ای با توسعه و ایجاد شرکت شهر های جدید نفتی در جنوب غرب ایران توسعه پیدا کرد و به فاصله کمی در هفتکل،اهواز،گچساران،آغاجاری و مناطق دیگر نیز ایجاد شدند.فروشگاه ها در دو شیفت صبح و بعدازظهر به ارائه خدمات به خانواده های کارکنان می پرداختند و خصوصا در اول و پانزدهم هرماه که حقوق کارکنان واریز می شد ،مشتریان بیشتری داشتند.

گو اینکه در کنار این فروشگاه ها،به مرور و با حضور کاسبان و پیله وران از نقاط مختلف کشور و در مواردی هم جهان،بازارهایی هم در مناطق نفتخیز بوجود آمد. درمسجد سلیمان،"بازار شوشتری ها"،محل حضور کاسبانی بود که از شوشتر به مسجدسلیمان آمده و مغازه هایی از طرف شرکت به آن ها اختصاص داده شده بود.یا بازار مرکزی مسجد سلیمان که در دوره ملی شدن نفت مسقف شد و قدیمی های مسجدسلیمان هنوز از آن به نام"بازار مصدق"یاد می کنند.مغازه های"بازار چشمه علی"و نقاط دیگر این شهر نیز دایر بود و اگر بعد از بروز اختلافاتی بین کارگران هندی خریدار کالا و مغازه داران ایرانی،افرادی همچون مستر"تاپو"در مسجدسلیمان مغازه ساخته و علاوه بر مشتریان هندی و به مرور مشتریانی از ایرانی ها نیز داشتند،مغازه هایی همچون مغازه مرحوم ارسطو،در بازار چشمه علی نیز بواسطه کیفیت و تنوع کالاهای مغازه اش محل مراجعه انگلیسی ها بود.

فروشگاه های کارکنان خارجی شرکت معمولا تلاش داشتند همزمان با آمدن برندها و مارک های جدید محصولات غذایی و آرایشی و بهداشتی و مصرفی این اقلام را به اروپاییانی که مایل ها دورتراز کشورهای خود بودند،برسانند و به خصوص در آستانه کریسمس و ژانویه شور و حال بیشتری داشتند.

فروشگاه های ایرانیان اعم از کارگری و کارمندی،نیز چه در سال های نخست و چه در ادامه فعالیت صنعت نفت و خصوصا پس از ملی شدن نفت و ارتقاء حقوق ایرانیان و بعدتر با تشکیل کنسرسیوم نیز البته از این قاعده مستثنی نبودند و همواره تلاش می شد،بهترین اجناس از نظر قیمت و کیفیت در اختیار خانواده های کارکنان قرار بگیرد.استورها در کنار خدمات درمانی و خدمات تفریحی،ورزشی از جمله امتیازاتی محسوب می شد که ایرانیان را از نقاط مختلف کشور برای کار در تاسیسات کمپانی نفت تشویق و ترغیب می كرد.

این فروشگاه های زنجیره ای در حالی در مناطق نفتخیز ایران تاسیس و فعالیت می کردند که هنوز از این نمونه فروشگاه های بزرگ در دیگر نقاط ایران و حتی پایتخت،خبری نبود!

فعالیت این فروشگاه ها در کنار ادامه خدماتی بود که امروزه با عنوان"سبد کالا"از آن یاد می شود و البته مختص کارگران نفت بود که حقوق و مزایای کمتری از کارمندان دریافت می کردند.در این سهمیه ماهیانه اقلامی همچون؛آرد،حبوبات،امشی و یخ(در ماه های گرم سال) به صورت رایگان داده می شد."رشن"عنوان این سهمیه ها بوده و تا حدود سال شصت و نه و هفتاد خورشیدی نیز همچنان در مناطق نفتخیز و البته با تنوعی کمتر توزیع می شد.

فروشگاه های زنجیره ای نفت پس از انقلاب مدتی تعطیل و بعد با عنوان"سازمان تعاون مصرف صنعت نفت"به فعالیت خود ادامه دادند،اما به مرور رو به تعطیلی نهادند تا از نخستین فروشگاه های زنجیره ای ایران تنها خاطره ای در تاریخ شفاهی و اوراقی در تاریخ مکتوب صنعت نفت باقی بماند.