تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران

در سال 1330 دولت ایران صنعت نفت را در سراسر کشور ملی اعلام نمود. این عمل چون با الغای امتیاز شرکت نفت انگلیس و ایران شروع شد، مخالفت شدید شرکت مزبور و دولت انگلستان و به طور کلی کارتل بین‌المللی نفت را برانگیخت و بحرانی ایجاد نمود که سه سال و نیم به طول انجامید و بالاخره با عقد قرارداد کنسرسیوم پایان یافت. طی مدت مزبور کوشش‌های فراوانی برای حل اختلاف بین دولت ایران و شرکت سابق به عمل آمد و مذاکرات طولانی با هیئت‌های مختلف که از طرف شرکت سابق و دولت انگلستان و دیگران به ایران اعزام شدند صورت گرفت، ولی رفع اختلاف به علت عدم توافق نظر درباره مفهوم اصل ملی شدن و راهی که با اصل مزبور منطبق باشد، میسر نگردید تا اینکه بالاخره دولت ایران در سال 1333 قرارداد فروش نفت به کنسرسیوم را برای رفع اختلاف شرکت سابق و احیای صنعت نفت ایران، منعقد نمود.

بیش از هفتاد سال از ملی شدن صنعت نفت می‌گذرد و طی این سال‌ها کتب و تالیفات زیادی ملی شدن صنعت نفت را از جنبه‌های گوناگون مورد واکاوی قرار داده‌اند، اما کتاب «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران» اثر فواد روحانی از آن رو حائز اهمیت است که نویسنده سابقه طولانی در صنعت نفت ایران داشته و در سال‌های ملی شدن نفت نیز به عنوان مشاور حقوقی در بسیاری از مذاکرات حضور داشته و لذا مشاهدات خود را از مذاکرات در این کتاب آورده است.

موضوع این کتاب تاریخ دوره متوقف شدن جریان نفت ایران به علت ملی شدن آن است که مدت آن سه سال و نیم از فروردین 1330 تا مهر ماه 1333 می‌باشد. در این کتاب درباره مطالب مربوط به سال‌های قبل از 1330 فقط آنقدر گفته می‌شود که برای روشن شدن جریانات دوره سه سال و نیم مزبور ضرورت دارد و در خصوص وقایع بعد از سال 1333 یعنی تاریخ تصویب قرارداد فروش نفت (کنسرسیوم) مطلقا بحثی به میان نمی‌آید.

نویسنده مهم‌ترین واقعه تاریخ صنعت نفت را جریان ملی شدن نفت می‌داند و می‌نویسد واضح است که ایران در کلیه تحولات عمده صنعت نفت در منطقه خاورمیانه همواره پیش‌قدم بوده است. اعطای امتیاز، تجدیدنظر در امتیاز، الغای امتیاز، ملی کردن صنعت نفت و تاسیس شرکت ملی، مشارکت با شرکت‌های خارجی، تغییر رژیم پنجاه پنجاه، ورود در بازارهای بین‌المللی، عقد قرارداد «خدمات»، همه این اقدامات اولین بار در کشور ما انجام یافته‌اند و هر یک راه را برای پیشرفت به سوی اقدام بعدی باز کرده است.

فواد روحانی، تا پیش از ملی شدن صنعت نفت به امور اداری و حقوقی در شرکت نفت انگلیس و ایران اشتغال داشت و در دوران ملی شدن نفت نیز سمت مشاور حقوقی شرکت ملی نفت ایران را بر عهده گرفت. پس از تجدید سازمان شرکت ملی نفت، به عضویت هیئت مدیره شرکت درآمد و سپس به قائم‌مقامی ریاست هیئت مزبور منصوب شد. او در این کتاب در تلاش بوده که نهایت دقت را در نوشتن مطالب بعمل آورد و تمام مطالب را با ذکر مأخذ آورده، اما در بعضی جاها که خود شاهد گفتگو یا مذاکرات یک کمیسیون یا هیئت خاص بوده، از شواهد و دیده‌های خود در متن استفاده کرده است.

در مورد مذاکرات مربوط به قرارداد الحاقی و در مذاکرات با میسیون جکسون سمت مترجمی با توافق طرفین بر عهده روحانی بود و در سال‌های بحرانی ملی شدن نفت ماموریت‌های مختلفی نیز از قبیل دفاع در دادگاه‌های ژاپن و ایتالیا در مقابل دعاوی شرکت سابق در مورد فروش نفت به شرکت‌های ژاپنی و ایتالیایی و شرکت در کمیسیون صنعتی نفت (وابسته به سازمان بین‌المللی کار) در لاهه و مذاکره درباره امکان حل اختلاف با شرکت سابق، به روحانی واگذار شد و بالاخره در طی تمام مذاکرات دولت ایران با هشت شرکت بزرگ بین‌المللی نفت در خصوص قرارداد کنسرسیوم نیز فواد روحانی به عنوان مترجم و مشاور حقوقی هیئت نمایندگی ایران شرکت داشت.

فواد روحانی در تالیف این کتاب، از ورود در جنبه‌های سیاسی موضوع اعم از داخلی و خارجی خودداری کرده و در این باره می‌نویسد: «آنچه برای ضبط در تاریخ لازم است، شرح پیشامدهایی است که رخ داده و هرچند پیشامدها غالبا مولود جریانات و تحولات سیاسی می‌باشند، ولی از طرفی نگارنده هیچ‌گاه داخل در هیچ حزب یا دسته‌ای نبوده و مطلقا فعالیت‌های سیاسی نداشته است و به این جهت کسب اطلاع مستقیم و قابل اطمینان در این مسائل برای او ممکن نبوده است». او همچنین معتقد است انگیزه‌ها و اعمال نظرهای سیاسی در این خصوص به حدی تعصب‌آمیز است که گذشته از مشکوک بودن خود تفسیر، حتی حقیقت آنچه که به عنوان شرح ماوقع گفته شده، مورد تردید قرار دارد.

نویسنده در ابتدای این کتاب مفهوم ملی کردن و اصول حقوقی مربوط به آن را توضیح داده و پس از آوردن داستان نفت از امتیاز دارسی تا الغای قرارداد شرکت نفت انگلیس و ایران، به ماجراهای ملی شدن صنعت نفت پرداخته و مسائل حقوقی آن از قبیل شکایت دولت انگلستان به شورای امنیت و سفر دکتر مصدق به آمریکا را شرح داده و به روند حل مسائل فیمابین و تلاش‌های دو طرف اشاره کرده است. روحانی همچنین درباره شرایط اقتصادی ایران در سال‌های بحرانی ملی شدن نفت در وضعیت تحریم مطالبی نوشته است و در فصول پایانی نیز به مذاکرات با کنسرسیوم و قراردادهای فروش نفت و گاز و پرداخت غرامت شرکت نفت انگلیس و ایران پرداخته است.

کتاب «تاریخ ملی شدن صنعت نفت ایران» نوشته فواد روحانی، بار اول در سال 1352 توسط شرکت سهامی کتاب‌های جیبی و با همکاری انتشارات فرانکلین منتشر شده و پس از آن نیز چند بار تجدید چاپ شده است.