رنج نفت: تاریخ اجتماعی نفت در ایران

قرن بیستم که اغلب از آن با عنوان «قرن نفت» یاد می‌شود، شاهد رشد و نفوذ نفت به عنوان نیرویی محوری در اقتصاد و سیاست جهانی بود. در حالی که بسیاری از پژوهش‌ها به روابط سیاسی میان شرکت‌های نفتی و دولت ایران پرداخته‌اند، تورج اتابکی، پژوهشگر تاریخ اجتماعی در تازه‌ترین اثرش «رنج برای نفت: تاریخ اجتماعی نفت در ایران»، تصویری پیچیده از تاریخ اجتماعی نفت در ایران، ترسیم می‌کند.

تورج اتابکی در تالیف این کتاب، کمتر به سراغ اسناد و منابع سنتی رفته و از طریق مصاحبه با کارشناسان و گزارش‌های میدانی، به بررسی تأثیرات گسترده و تکان‌دهنده‌ی نفت بر زندگی مردم جنوب پرداخته است: از ساخت جاده‌ها گرفته تا ورود کارگران مهاجر. کتاب «رنج برای نفت» با نگاهی به زندگی و چالش‌های کارگران نفت در کنار تحلیل درگیری‌های ژئوپلیتیکی، دوره‌هایی چون دو جنگ جهانی، صنعتی شدن و نوسازی، تلاش‌های ملی‌سازی در دهه‌ی ۱330 و بحران‌های سیاسی دهه‌ی 1350 را واکاوی می‌کند.

پژوهش‌های تاریخ نفت، اغلب با ساختاری نخبه‌گرایانه، نقش‌های تاریخی را به گروه نخبگان سپرده‌اند و با دوره‌بندی رویدادها به نقاط کلیدی، کنش و عاملیت گروه‌های فرودست را به فراموشی سپرده‌اند، اما اتابکی در «رنج نفت»، به دنبال آشکار ساختن ساختارهای اجتماعی بنیادین و کنشگران به حاشیه رانده‌شده‌ای است که نقشی محوری در شکل‌گیری تاریخ نفت در ایران ایفا کرده‌اند. او در بررسی «تاریخ اجتماعی نفت ایران»، در صدد است با نوشتن تاریخ از پایین و تاریخ زندگی روزمره، تصویری دقیق‌تر و غنی‌تر و فراگیرتر از ساختار اجتماعی نفت ارائه دهد. او از تحلیل‌های سنتی که بر کارگران و اتحادیه‌های صنفی با دامنه محدود کنشگری متمرکز بودند، فراتر رفته و کوشیده است تا ظهور و شکل‌گیری هویت نیروی کار را نه فقط از خلال رویارویی‌های آنان با دولت، بلکه از منشور تجربه‌های زیسته‌ی گسترده آنان بررسی کند، تجربه‌هایی چون محیط‌های کاری، محل‌های سکونت، خدمات آموزشی و درمانی، و نیز شیوه‌های گذران اوقات فراغت. او همزمان، نگاهی موشکافانه و درعین‌حال سنجیده به دیگر دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی در خوزستان، سراسر ایران، منطقه و جهان نیز داشته است.

اتابکی، با بررسی گسترده‌ی آرشیوها، مصاحبه‌های میدانی، گردآوری اسناد و منابع محلی، و تحلیل مجموعه‌ای متنوع از داده‌ها، پژوهشی متمایز از سایر پژوهش‌های این حوزه ارائه داده است. او با تمرکز بر زندگی روزمره‌ی کارگران نفت، شبکه‌های اجتماعی‌شان، شیوه‌های مقاومت و سازگاری، و نیز تعامل آن‌ها با ساختارهای قدرت – از دولت و شرکت‌های نفتی گرفته تا نهادهای محلی و جهانی – برخلاف تاریخ‌نگاری‌های مرسوم، تاریخ را از منظر زیسته و از پایین روایت می‌کند. چنین نگرشی نه‌تنها تصویر رایج از نیروی کار را به چالش می‌کشد، بلکه نشان می‌دهد چگونه کارگران، در بسترهای گوناگون، نه به‌مثابه‌ی سوژه‌های منفعل، بلکه به‌عنوان کنشگرانی تأثیرگذار عمل کرده‌اند.

از نقاط برجسته این اثر می‌توان به یادداشت‌ها و خاطرات شفاهی کسانی همچون ابراهیم گلستان، رحمت جزنی، حسن کامشاد، عصمت یزدانپناه‌دائی و فریده گ. (که تا زمان مرگش خواستار ناشناسی بود) اشاره کرد که روایت‌هایی از فعالیت‌های حزب توده قبل از کودتای مرداد ۱۳۳۲ و سال‌های پس از آن، به‌ویژه در میان نیروی کار و کارکنان صنعت نفت ارائه داده‌اند و علینقی علیخانی، وزیر اقتصاد دهه چهل که سال‌های نخست پس از تأسیس کنسرسیوم، تلاش‌های کارگران برای خرید مجدد و تلاش‌های شرکت ملی نفت ایران برای بهبود شرایط زندگی کارگران را روایت کرده است.

یافته‌های کتاب نشان می‌دهد که صنعت نفت نه تنها اقتصاد و سیاست ایران را شکل داده، بلکه ساختارهای اجتماعی، هویت‌های طبقاتی و حتی فرهنگ و زندگی روزمره مردم را دگرگون ساخته است. اتابکی بر این باور است که تلاش‌های ملی‌سازی، دخالت‌های خارجی و جنبش‌های کارگری همگی بخشی از فرآیندی بزرگ‌تر بود که ایران را به یکی از بازیگران کلیدی در بازار جهانی نفت مبدل سازد. با این حال، این تحولات اغلب با نابرابری، استعمار و سرکوب همراه بوده‌اند. از همین رو، درک کامل تاریخ ایران بدون توجه به نقش اجتماعی و فرهنگی نفت ممکن نیست و این صنعت همچنان یکی از عوامل تعیین‌کننده در آینده ایران باقی خواهد ماند.

فهرست مطالب کتاب بدین شرح است:

کشف نفت و شکل‌گیری جامعه جدید ایرانی 

نفت و کار در جنگ جهانی اول 

نفت و مدرنیزاسیون اقتدارگرا در دوره بین دو جنگ 

جنگ جهانی دوم: رقابت قدرت‌های بزرگ برای نفت 

آماده شدن برای جهش: به سوی ملی‌سازی نفت 

 فاصله حاکمیت: نفت ایران در 1329-1333

از نابرابری به‌سوی توسعه برنامه‌ریزی‌شده: 1333-1341

نفت، نیروی کار، و دولت توسعه‌‌محور: دهه‌های چهل و پنجاه خورشیدی

فعالیت‌های کارگری: از انقلاب سفید تا انقلاب اسلامی 

کتاب «رنج نفت: تاریخ اجتماعی نفت در ایران» آخرین پژوهش تورج اتابکی در 385 صفحه توسط انتشارات دانشگاه کمبریج در سال 2025 منتشر شده است.