50 سال نفت ایران

مولف: مصطفی فاتح

ناشر: نشر علم

تاریخ نشر: 1384 (چاپ اول)

آميزه اي از تاريخ و لمس رويدادها

كتاب "50 سال نفت ايران" تاليف مصطفي فاتح، در واقع یکی از چند مرجعِ نخست تاریخ رویدادهای نفتی در ایران است. چاپ اول این کتابِ تاریخی، حدودا به سال1342 برمی­گردد، یعنی زمانی که هنوز مولف آن در قید حیات بود. كتاب حاضر را نشر علم، از روی نسخه قدیمی كتاب که در واقع نسخه اصل آن به حساب می آید، در سال 1384چاپ كرده است

در هر حال اثر حاضر در ميان کتاب هایی که راجع به تاریخ نفت نگاشته شده، یکی از نمونه های بسیار مطرح و معتبر در زمینه «تاریخ پژوهی نفت» به شمار می آید.

تاریخ نفت به دلیل اهمیت و حساسیتی که داشته، همواره در صدرِ توجه پژوهشگران و محققین داخلی بوده است. در این خصوص مراجع و کتاب های متعددی نیز منتشر شده است، مانند "سی سال تاریخ نفت" از قباد فخیمی يا "خواب آشفته نفت" از محمدعلي موحد. اهمیت کتاب حاضر از آن نظر است که مولف، يكي از مديران باسابقه در صنعت نفت در دوران پهلوي است.1

کتاب، همان گونه که از نامش بر می آید صرفا 50 سالِ نخست تاریخ نفت ایران را مورد بررسی قرار داده است. ناگفته نماند که مولف، برای تحقیق خود، جلد دومی را نیز در نظر داشت که ظاهرا فرصت تالیفش هیچ گاه فراهم نشد. با این همه، کتاب حاضر همان طور که اشاره شد از مراجع بسیار مهم و اساسی در حوزه مطالعاتی ِتاریخ نفت است.

مولف در مقدمه كتاب، ماجراي نگارش اين كتاب و تاخيري را كه در انتشار آن رخ داده، چنين شرح مي ­دهد:  

«سالهاست که قصد دارم حقایقی در باره این ثروت ملی، یعنی نفت را به عرض هموطنان برسانم ولی به دلایلی، این امر ممکن نبود، چون تا سال1330 خود در موسسات نفتی دارای مسولیت های خطیر و بسیار مهمی بودم. اگر پیش از آن تاریخ، به تالیف و نشراین کتاب می پرداختم، احتمالا مغرضین، پیرایه ای بر آن می بستند و اظهارات موجود در آن را با شغل من مرتبط می ساختند که بعدها منجر به مشکل آفرینی های متعدد می شد. علاوه بر آن، اشتغال در یک پُست رسمی، همزمان با افشای مسایل داخلی آن، عُرفاً سازگار نیست! آن هم در زمانی که به عنوان یک مدیرکل یا مسئول تام، سرگرم خدمت نمودن در آن هستیم... این دلایل باعث شد که نگارش این کتاب تا پایان خدمتم در شرکت نفت، به تاخیر بیفتد». (ص2 پیشگفتار کتاب)

با مطالعه كتاب مي توان دريافت كه بسياري از نوشته هاي آن حاصل اتفاقاتی برگرفته از تجربیات شخصی است. این نکته در عين حال می تواند یکی از جنبه های مثبت کتاب باشد. حتی برخي اسنادی که در تالیف کتاب مورد استناد وی قرار گرفته، بخشنامه هایی بوده که پیش از این به امضای خود او رسیده است!

                                          * * *

مواردی که کتاب را ارزشمندتر می سازد، بهره برداری از جدول ها، نمودارها و شاخص هایی است که نشان از دقت وی در امر پژوهش های نفتی دارد. علاوه بر موارد پیشگفته، مولف از عکس ها و تصاویر تاریخی زیادی برای تالیف این مجموعه سود جسته است كه به افزایش سندیت اين اثر منجر شده و شمار اسناد استفاده شده در کتاب را به بيش از 100 مورد رسانده است.

کتاب "50 سال نفت ايران"  دارای14 فصل مجزا است. علاوه بر این، پیشگفتار مفصلی، در حدود 30 صفحه دارد. اهمیت این پیشگفتار در آن است که مولف از فرصت استفاده کرده و مختصري از سوابق شخصي و حرفه اي خود را برای اطلاع خوانندگان، به متن اصلی افزوده است. وي ضمن توصیف شرایط تحصیلی خود، به تحلیل مسایل سیاسی و اجتماعیِ خود در آن زمان پرداخته است. سرفصل های این کتاب عبارتند از:

نفت از آغاز تا کنون؛ نفت از نظر علمی و صنعتی؛ مبارزه و رقابت در راه نفت؛ نفت خاورمیانه و اهمیت آن؛ تاریخچه نفت جنوب؛ تاریخچه نفت شمال؛ کشمکش بر سر نفت؛ قیام مردم ایران برای حق خود؛ قصور و غفلت شرکت ملی نفت ایران؛ نتایج سوء سیاست های انگلیس؛ علاقمندی دیگران به نفت ایران؛ غفلت متصدیان امور و ملی شدن نفت ایران از جمله سرفصل های اين كتاب است.

همان طور كه ملاحظه مي شود، مولف پرداختن به تاريخ نفت را از زواياي مختلف در اين كتاب مورد توجه قرار داده و تلاش زيادي براي انتقال اطلاعات مفيد در اين زمينه ها به خوانندگان نموده است.

از میان فصول کتاب، دو فصلِ «مبارزه و رقابت در راه نفت» و «نفت خاورمیانه» بسیار قابل استفاده است. البته نبايد تصور كرد كه سایر فصول کتاب دچار کاستی بوده اند یا مثلا از دقت کافی برخودارنيستند، بلكه هدف اشاره به ارزيابي خوب مسائل در اين بخش ها است و گر نه تمام فصول کتاب كما بيش اطلاعات جالبي را به خواننده مي دهد.

* * *

داشتن نمایه «نام های خاص» یا فرهنگ اَعلام در پایان کتاب، از مزایای دیگر این مرجع نفتی است. در مجموع همجواري مولف با ماجراهاي تاريخي كه كتاب را به آميزه اي از لمس نزديك رويدادها و روايت و تحليل حوادث، تبديل كرده، از مهم ترين ويژگي هاي اين اثر است كه خواننده علاقمند به تاريخ نفت نمي تواند به آساني از آن بگذرد.

احمد کعبی فلاحیه

1- مصطفی فاتح (1357-1274) از قدیمی ترین مدیران نفتی ایران است که تحصیلات خود را در رشته اقتصاد در آمریکا به پایان رساند و پس از ورود به ایران در سال 1299، به استخدام شرکت نفت انگلیس و ایران درآمد. وی به سرعت مدارج ترقی را طی کرد و به سطوح بالای مدیریتی شرکت نفت رسید. فاتح در جریان ملی شدن نفت از مصدق دفاع کرد و به همین دلیل بعدها دولت پهلوی میانه خوبی با او نداشت و حتی از انتشار جلد دوم کتاب او (50 سال نفت ایران) جلوگیری به عمل آورد. فاتح در فروردین سال 1357 به انگلستان سفر کرد و در شهریور همان سال در انگلیس درگذشت.