تاريخ شفاهي وزراي نفت ايران/ علي اكبر معين فر

آقای وزیر روایت می کند ...

* احمد كعبي فلاحيه

علی اکبر معين فر كه پس از پيروزي انقلاب اسلامي سكان وزارتخانه تازه تاسيس نفت ايران را به دست گرفت، نخستين فردي است كه طرف گفت و گوي دست اندركاران تهيه "تاريخ شفاي وزاري نفت ايران" قرار گرفته و حاصل آن در قالب يك كتابي 80 صفحه اي به تازگی انتشار يافته است.

تلاش براي ثبت وقايع از زبان معين فر كه در دوره اي كوتاه، اما حساس، تصدي وزارت نفت ايران را بر عهده داشت، گامي است كه به ابتكار مديريت موزه هاي صنعت نفت برداشته شده است. اين در حالي است كه متاسفانه اين شخصيت باسابقه در عرصه سياست و صنعت نفت ايران، با گذشت كمتر از يك ماه از انتشار اين كتاب دار فاني را وداع گفت و علاقه مندانش را به سوگ نشاند.

معين فر، از اواسط سال 1358 تا مهر ماه سال 1359، يعني نزديك به یک سال، به عنوان وزير نفت در كابينه دولت موقت به رياست مهندس مهدي بازرگان، فعاليت كرد. در واقع وزارت معين فر با استعفاي دولت موقت در آبان ماه 1358 خاتمه نيافت و او بيش از 9 ماه ديگر در اين سمت به فعاليت ادامه داد و در تعيين سياست هاي داخلي و خارجي نفت ايران تاثيرگذار بود.

کتاب "تاريخ شفاهي وزراي نفت ايران/ علي اكبر معين فر" علاوه بر متن مصاحبه اي مفصل با وي، 10 سند مکتوب و بيش از 20 عکس را از دوران وزارت وي شامل مي شود. البته دو سه قطعه از این تصاویر به سال هاي اخير بازمي گردد، یعنی زمانی که به ابتکار مهندس زنگنه، وزير كنوني نفت و به رسم پاسداشت وزراي پيشين نفت، جلسه اي با حضور تعدادي از اين وزرا برگزار شد و در آن از معين فر تقدير به عمل آمد.

* در كتاب حاضر با روایت های دست اولی از سوي مسئولی بلندپایه روبرو هستيم که زمانی مسئولیت صنعت نفت کشور را در دست داشته است و جالب توجه این که در موارد زیادی به طور تلویحی اذعان دارد که تصمیم گیری هایش تحت تاثیر شرایط و ویژگی های آن زمان بوده و  اگر امروز در همان موقعیت می ایستاد، شاید تصمیم متفاوتی می گرفت.

چنانچه از متن كتاب برمي آيد وضع مزاجي معين فر نيز در حين انجام اين گفت و گوها در شرايطي نبوده كه بتواند ساعات طولاني را به يادآوري خاطرات گذشته بپردازد، با اين همه دقت معين فر در يادآوري اين رويدادها ستودني است. چرا كه او به عادت هميشه در اين اينجا نيز تلاش دارد تا صحت و درستي مطالب فداي كميت نشود و در مواردي كه مردد است از توضيح بيشتر خودداي مي كند، چنانچه مثلا در مورد دليل بركناري زكي يماني، وزير نفت عربستان كه سابقه دوستي نيز با وي داشته است، متوسل به حدس و گمان نمي شود و صراحتا مي گويد كه در اين زمينه اطلاعاتي ندارد.

با اين همه كتاب حاضر به عنوان اثري كه كمتر مشابه آن را در بازار مي توان يافت، خواندني است. از جمله بخش هاي جالب كتاب مي توان به خاطرات معين فر از نظرات شخصي وي و موضع جمهوري اسلامي ايران در آن سال ها در مورد قيمت نفت اشاره كرد؛ آن هم در شرايط حساسي مانند تحريم خريد نفت ايران از سوي آمريكا به دليل ماجراي گروگانگيري در سفارت اين كشور در تهران، يا مباحثات وي در اوپك با ساير اعضا در مورد تعيين ميزان توليد و قيمت نفت.

البته خاطرات معين فر از اوضاع و احوال داخلي صنعت نفت در آن دوران نيز شنيدني است؛ زماني كه تحولات در اين وزارتخانه شتاب گرفته بود و همزمان با جابه جايي هايي كه رخ مي داد، انتظارات و توقعاتي، گاه بجا و گاه بي جا، از سوي گروه ها و دستجات مختلف، عرصه را بر مسئولان وزارتخانه و بويژه وزير نفت تنگ مي كرد. ماجراي دستگيري رئيس كل پالايشگاه هاي كشور كه براي سرزدن به پالايشگاه آبادان رفته بود، توسط عده اي از كاركنان اين پالايشگاه، يكي از اين موارد است.

بخش هاي پاياني كتاب كه به خاطرات معين فر از چگونگي اسارت مهندس تندگويان به دست نيروهاي بعثي مربوط مي شود نيز خواندني است. در اين زمان معين فر ديگر وزير نفت نيست، بلكه به عنوان معاون ويز نفت با تندگويان همراه است و در هنگام اسارت نيز در ماشين پشت سر وزير نفت حركت مي كند و با اندكي بخت و اقبال مي تواند از مهلكه بگريزد.

به هر روی در همه این موارد با روایت های دست اولی مواجه هستیم که از قول مسئولی بلند پایه که زمانی مسئولیت صنعت نفت کشور را در دست داشته است روایت می شود و نکته جالب توجه این است که راوی در موارد زیادی به طور تلویحی اذعان دارد که تصمیم گیری هایش تحت تاثیر شرایط و ویژگی های آن زمان بوده و  اگر امروز در همان موقعیت می ایستاد، شاید تصمیم متفاوتی می گرفت.

البته بخش هايي از كتاب كه به خاطرات معين فر قبل از رسيدن به وزارت نفت، مربوط مي شود، گاه حالت تفسير و تحليل يا بيان نقطه نظرات شخصي وي را پيدا مي كند و از آنجا كه اين ديدگاه ها بعضا در مورد رويدادهايي است كه معين فر شخصا و به طور مستقيم درگير آنها نبوده است، به نظر مي آيد اين بخش ها چندان با محتواي كتاب كه تاريخ شفاهي است، مناسبت نداشته باشد. از اين رو مي شد حجم اين بخش ها را كوتاه كرد و در عوض به همان بخش هايي كه روايت مستقيم او از حوادث هستند، افزود.

از ديگر ايرادات كتاب استفاده از ميان تيترها در ميان سوالات است. اين شيوه معمولا در خبر و گزارش بهتر جواب مي دهد و در چنين شرايطي مي شد به «فصل بندی» اکتفا کرد.

به هر روي ضرورت پرداختن به شخصيت ها و مسائل تاريخي مرتبط با صنعت نفت، بويژه با توجه به اين حقيقت كه نفت در كشور ما با رويدادها و حوادث تاريخ سياسي معاصر كاملا عجين است، بر كسي پوشيده نيست و انتشار نخستين مجلد از كتاب تاريخ شفاهي وزاري نفت مي تواند گام موثري در اين زمينه باشد.

اميد كه با رفع برخي نقاط ضعف در آينده شاهد انتشار مجموعه هاي پربارتر و ارزشمندتري در اين زمينه، باشيم.