نفتکش‌ها در کام آتش
يکشنبه هفتم مهر ماه 1398
فاطمه ترک‌چی
صنعت نفت درتاریخ معاصر ایران به‌ویژه در دوران هشت ساله جنگ تحمیلی عراق علیه ایران از اهمیت خاصی برخوردار است. تامین مالی و اقتصادی کشور در سایه تولید، انتقال و صادرات نفت نهفته بود (و هست)، امری که صنعت نفت را در شرایط جنگی هشت ساله با دشواری‌ها و چالش‌های بزرگی مواجه کرد. در این میان، مدیران و کارکنان این صنعت با به‌کاربندی دانش، تجربه و تعهد خود، رافرازانه توانستند چرخ تولید و صادرات نفت را همچنان فعال و در گردش نگهدارند و صحنه‌های پرشوری از تخصص، تعهد، تلاش و ایستادگی بسازند.
اکنون با گذشت سال‌ها از آن دوران پرمخاطره، خاطرات و گفت‌وشنودهایی ثبت و ضبط و نگاشته شده (و در حال انجام است) که به جهت درج در تاریخ و یادآوری وقایعی که در شرایط ویژه جنگی اتفاق افتاده، از اهمیت پژوهشی و آموزشی قابل توجهی برخوردار است. کتاب "نفتکش‌ها در کام آتش"از جمله این نوشته‌هاست که بخش مهمی از فعالیت مدیریت و کارکنان شرکت ملی نفتکش ایران را در حوزه انتقال و صادرات نفت در دوران دفاع مقدس بیان می‌کند.
این کتاب با نظارت و روایتی مستند از مهندس محمد سوری و به کوشش و قلم عباس خیرخواه دانش‌آموخته و فارغ‌التحصیل دانشکده افسری (۱۳۵۲شمسي ) است. وی در طول سال‌های خدمت، دوره‌های مقدماتی، عالی فرماندهی و ستاد و مدیریت عالی را طی کرده و با درجه ناخدا یکمی بازنشسته شده است. از دیگر آثار این نویسنده می‌توان به"سکوت و فریاد عشق"و "حماسه جاوید" اشاره کرد.
مهندس سوری، دانش‌آموخته رشته‌های مهندسی از دانشگاه هاروارد، علوم سیاسی و حمل‌ونقل دریایی است که سابقه درخشانی در مدیریت کلان کشور و نیز صنعت نفت دارد. وی از آذر سال ۱۳۶۴ به عنوان مدیرعامل و قائم‌مقام وزیر نفت در سمت رئیس هیئت‌مدیره شرکت ملی نفتکش ایران انتخاب شد. وی در این دوران مدیریت یکی از مهم‌ترین بخش‌های صنعت نفت را در شرایط جنگی برعهده داشت و با توجه به نیاز و اتکای اقتصاد کشور به نفت به‌خصوص در صادرات و نیز آسیب‌های وارده از سوی نیروهای نظامی عراق و تخریب و انهدام تاسیسات و کشتی‌های نفتکش، دوره بحرانی را از سر گذرانده و تجارب ذی‌قیمتی به دست آورده که بخش‌های مهمی از این تجربه‌ها و آموخته‌ها در کتاب مورد بحث، ثبت شده است.
کتاب با پیشگفتار و مقدمه‌ای آغاز و متن آن در ۲۶ فصل، شامل گفته‌ها و خاطرات مهندس سوری و تعدادی از کاپیتان‌ها و مهندسان کشتی‌های تجاری و نفتکش‌هاست که در دوران دفاع مقدس در عملیات‌ها و صحنه‌های پرمخاطره حضور و فعالیت داشته‌اند. برخی از عناوین فصل‌ها به این ترتیب قابل ذکر است: "دانش دریادلان"،"جزیره خارک، نگین درخشان خلیج‌فارس"، "دلیل تاریخی اختلاف ایران و عراق"، "نیروی دریایی ایران"، "نفتکش‌ها در گرداب جنگ"، "نبرد دریادلان در دریا"، "تاریخچه حقوق تجارت و بیمه دریایی"، "جنگ نفتکش‌ها"، "جنگ دوم خلیج‌فارس"، "نگاهی به آینده"و متن مصاحبه‌ها، خاطره‌ها و گفت‌وگوها پایان‌بخش فصول کتاب است. سپس، نام و تصاویر ۲۳ تن از شهدای شرکت ملی نفتکش به عنوان معرفی بخشی از شهدای این شرکت آمده است.
در آخر کتاب، ۳۸ تصویر و یک نقشه از موقعیت استراتژیک جزیره خارک در خلیج‌فارس به عنوان حکایت‌گر تصویری موضوع مورد بحث نوشتار است.
با این توصیف، فرازی از متن کتاب آورده می‌شود:
"عراقی‌ها در روز ۲۸ شهریور به منظور تخریب مجدد تأسیسات نفتی خارک و اسکله T هجوم بی‌سابقه‌ای را به آن جزیره طرح‌ریزی می‌کند و با حملات گسترده خسارات عمده‌ای را به چهار اسکله‌ای که آبخور عمیق داشتند وارد می‌کنند.
در این حملات، تنها تعدادی از اسکله‌هایی که توانایی بارگیری نفتکش‌های ۲۰۰ هزار و دو میلیون و ۵۰۰ تنی را داشتند، سالم می‌مانند. در پی این رویداد و شرایط وخیم بود که شرکت ملی نفتکش ایران بلافاصله و بلادرنگ قرارداد سه ماهه اجاره کشتی ۸۰ هزار و ۱۵۰ هزار تنی را منعقد کرد و تجهیزات لازم جهت بارگیری دور از ساحل را توسط بويه ها و سامانه‌های فراساحلی فراهم آورد. همچنین نصب لوله‌های بارگیری دوقلو که امکان حمل هر دو محموله نفت سبک و سنگین از گناوه در آب‌های ساحلی به نقطه‌ای در نیمه راه به سمت جزیره خارک را ایجاد می‌کرد، مدنظر قرار داد. این اقدامات با پرهیز از تجمع نفتکش‌ها در زمان بارگیری، آسیب‌پذیری نفتکش‌ها را به حداقل ممکن کاهش داد و روند صادرات نفت را همچنان در پی داشت. ضمن آنكه عملیات ساخت دو اسکله و تعدادی سامانه بارگیری دور از ساحل در بندرعباس را هم آغاز کردیم. عراق هم با توجه به شیوه عملکرد ما، حیله دیگری اندیشید و نیروی هوایی خود را با هواپیماهای رهگیری و ۲۰ فروند هواپیمای پیراژ تجهیز کرد. این هواپیماها منحصرا به منظور استفاده از موشک‌های اگزوست طراحی شده بودند و به سیستم‌های شمارشگر الکترونیکی موشک‌های هوا به هوا مجهز بودند و می‌توانستمد از دو مخزن سوخت استفاده کنند و به پروازهای طولانی و فراساحلی دست بزنند. عراقی‌ها تصور می‌کردند که با حملات گسترده به جزیره خارک می‌توانند اخلالی در خط خارک – سیری ایجاد کنند و موجب کاهش صادرات نفت از تنگه هرمز شوند و به این وسیله با ضعف وضع اقتصادی ما به اهداف خود دست یابند. اما پرسنل مستقر در جزیزه خارک و پرسنلی که روی نفتکش‌ها به طور شبانه‌روز در حال تلاش بی‌وقفه بودند با تمام توان و نیرویی که در خود سراغ داشتند، زیر بارانی از گلوله و پرتاب موشک‌های عراقی با اتکا به تجربه و تخصصشان که در جریان جنگ کسب کرده بودند به تعمیرات اساسی تأسیسات همت گماشتند و اجازه ندادند صادرات نفت متوقف شود، هرچند که به پایین‌ترین سطح رسید، اما به طور کامل متوقف نشد." (صص۱۷۶-۱۷۴)
لازم به یادآوری است که این کتاب با ویراستاری فاطمه حاجی‌آقازاده، برای نخستین‌بار در سال ۱۳۹۰ با شمارگان ۱۱۰۰ و توسط نشر فرهنگ اندیشمندان در تهران به چاپ رسیده و انتشار یافته است.
