از نفت .... تا داستان

*يونس صادقی
 

ادبیات داستانی به دلیل توانایی به تصویر کشیدن آمال و آرزوهای جامعه کارگری و صنعتی شهری،یکی از بهترین ابزارها برای به صدا درآوردن طبقه پایین جامعه است.طبقه ای که در تاریخ نگاری رسمی خاموش هستند.هنر هنرمند به بازگشایی قفل این سکوت است که نوعی رنج و محنت جامعه کارگری را به تصویر بکشد و ضمیرناخوداگاه جمعی تا سالها بازگوکننده آن باشد.
صنعت نفت ایران با بیش از یك قرن سابقه،در وجوه سیاسی ،اقتصادی و فرهنگی ایرانیان ریشه دوانده تا جایی كه بخش بزرگی از ادبیات داستان نویسی حوزه جنوب كشور متاثر از رخدادهای تاریخی فرهنگی نفت شده است.نويسندگانی كه از این حوزه جغرافیایی برخاسته اند،با تجربه  زیسته در كنار صنعت نفت به نوعی روایت حقیقی از همزیستی مردم جنوب با پدیده مدرن قرن بیستم را انعكاس داده اند.
نجف دریابندری در داستان«مرغ پاکوتاه»راوی سلمانی(کارگر)است که قربانی جامعه صنعتی(نفت) شده است و یا اسماعیل فصیح در رمان«زمستان 62»فضای صنعت نفت در هنگامه جنگ ایران و عراق را بازگو کرده است و یا هوشنگ گلشیری با تاثیر پذیری ازحوزه صنعت نفت رمان«جن نامه»خود را به نگارش درآورده است.
كتاب؛از «نفت.... تا داستان » روایت این همزیستی است.این کتاب نوشته «شبنم حاتم پور»استادیار گروه زبان و ادبیات فارسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد شوشتر است كه توسط انتشارات زعیم در سال 1399 به چاپ رسیده است.
تلاش اصلی مولف،تمركز بر تاثیرگذاری صنعت نفت ایران بر ادبیات داستان نویسی جنوب كشور است.از همین روی نویسندگانی كه در آثار خود،نفت را به عنوان تم اصلی داستانی به كار برده‌اند به عنوان هدف پژوهش انتخاب و آثار آنان مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
از جمله مهم‌ ترین نویسندگانی كه در این كتاب مورد توجه قرارگرفته اند می توان به نجف دریابندری،ابراهیم گلستان،اسماعیل فصیح،هوشنگ گلشیری،احمدمحمود،زویا پیرزاد، منیرو روانی پور،ناصر تقوایی و... اشاره كرد.
فصل اول كتاب با عنوان «صنعت نفت در ایران» در سه حوزه جامعه و صنعت، اكتشاف نفت در ایران و نفت و زندگی مردم تعریف شده است. فصل دوم با عنوان«زمینه‌های تاریخی- اجتماعی-فرهنگی» به مروری گذرا بر تاریخ یکصدساله معاصر ایران اختصاص داده شده است.

فصل سوم تحت عنوان «داستان» به بررسی چند نوع ژانر داستانی اعم از ادبیات داستانی، ادبیات کارگری،ادبیات بومی پرداخته شده و بیوگرافی نویسندگان ادبیات داستانی جنوب مانند ابراهیم گلستان،نجف دریابندری،اسماعیل فصیح،احمدبیگدلی، فتح الله بی نیاز و فرهاد کشوری آمده است.
در فصل چهارم،با عنوان«جامعه شناسی داستان‌های جنوب»به مولفه های اقتصادی(اشتغال، مصرف گرایی)و سیاسی و فرهنگی(مهاجرت،مدارس،کتابخانه-سینما،زبان)،اجتماعی(اختلاف طبقات اجتماعی، نفت و آشفتگی مدرنیته) در حوزه نفت پرداخته شده است.
فصل پنجم به عنوان «سخن آخر» به نتیجه گیری و اعلام نویسندگان جنوب پرداخته است.

نگاه کلی به اثر

کتاب «از نفت .... تا داستان» به عنوان یکی از جدیدترین پژوهش های حوزه نفت در سال 1399 به شمار می‌آید که مولف با تمرکز بر نشریاتی مثل دنیای سخن،بیداردلان، خوشه، اندیشه آزاد، مفید، گردون، چراغ، آرش، کانون نویسندگان ایران،پیام نوین،هنر و ادبیات جنوب، تکاپو،صنعت نفت، امیدایران، کار و هنر، آدینه، جهان نو و... به بررسی ادبیات داستانی جنوب با تمرکز بر مساله نفت پرداخته است.
از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های اثر، ایده جذاب مولف است که کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته بود و این اثر می‌ تواند محرکی برای تحقیق پیرامون تاریخ اجتماعی نفت از منظر ادبیات باشد.چرا که کاوش در زندگی لایه های پایین جامعه نفتی جز از منظر ادبیات و تاریخ محلی قابل روایت نیست و جمع آوری آن بدین شکل گامی مهم درجهت پژوهش های بعدی است.
دومین ویژگی مهم اثر،استفاده از منابع غیرتاریخ نگارانه همچون روزنامه های محلی و نشریات است که در کنار منابع تاریخ نگاری تاریخ نفت،قامت یک اثر پزوهشی را به کتاب بخشیده است. سومین ویژگی اثر،معرفی هرچند به اختصار(و البته ناقص)نویسندگان حوزه نفت به صورت یک جا است که راه را بر محققین برای مطالعه در حوزه نویسنده مورد علاقه خود گشوده است.
ویژگی مهم دیگر کتاب «از نفت .... تا داستان»دسته بندی موضوعی است که همانطور که در معرفی فصول بدان پرداخته شد این کار باعث نظم ذهنی خواننده در خوانش اثر می ‌شود.ارجح دانستن توصیف بر تحلیل در کار حاتم پور ،شاخصه دیگری است که در فصول ابتدایی اثر بیشتر به چشم می خورد اما در فصل چهارم تحت عنوان «جامعه شناسی داستان های جنوب» حضور تحلیلی نویسنده در لابلای کلمات بیشتر نمایان می شود.اگر این ویژگی توصیف همراه تحلیل به صورت یکدست در تمام فصول همراه بود،خواننده با اثری به مراتب عمیق تر مواجه می ‌شد. و در نهایت در بخش پایانی اثر با اطلاعات زندگی نامه‌ای از نویسندگان نفتی مواجه هستیم.
به لحاظ شکلی این اثر فاقد تصاویر روزنامه های استفاده شده و نویسندگان است که به نظر می رسد اگر در بخش ضمیمه کتاب،چنین عنوانی به کتاب اضافه می ‌شد به خصوص نشریاتی که کمتر در معرض دید خوانندگان بود می ‌توانست جنبه زیبایی شناسانه اثر را بالا ببرد و بر غنای آن نیز بیفزاید.
در مجموعه حوزه این نوع پژوهش های تاریخ اجتماعی نفت بسیارنوپاست و امیدواریم در آینده نزدیک چنین کتابهایی درحوزه نفت و ادبیات به نگارش درآید تا وجهی مغفول مانده از تاریخ مردمی صنعت نفت انعکاس وسیعتری پیدا کند.

*كارشناس واحد پژوهش و تاريخ شفاهی مرکز اسناد صنعت نفت