پالایشگاه آبادان؛ آنچه گذشت...

پنج شنبه بیست و یکم اسفند ماه 1399پالایشگاه آبادان؛ آنچه گذشت...

یونس صادقی، کارشناس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی - مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت به عنوان متولی تدوین تاریخ شفاهی صنعت نفت ایران در تازه‌ترین اقدام خود گفت‌وگوی تفصیلی با پیشکسوت صنعت نفت «حسن کتیبه» از معدود بازماندگان دوران پیش و پس از ملی شدن صنعت نفت انجام داده که در قالب کتابی با همکاری انتشارات اداره کل روابط‌عمومی وزارت نفت در 106 صفحه منتشر شده است.

این کتاب حاصل دو جلسه مصاحبه (شهریور1396) و نزدیک به شش ساعت گفت‌وگو با مدیریت محتوا سیدهاشم هوشی‌سادات و گفت‌وگو و تنظیم ‌محتوا فاطمه ترکچی به سرانجام رسیده است. در این نوشتار ضمن معرفی «حسن کتیبه»، ویژگی‌های این اثر مورد بررسی قرار گرفته است.

حسن کتیبه:

حسن کتیبه یکی از نیروهای فنی و متخصص صنعت نفت است که در دهه‌های 1330 تا 1350 به عنوان مدیر رده‌میانی در پالایشگاه نفت آبادان، خدمات موثر فنی و تکنیکی ارائه داده است. وی با گذراندن دوره‌های آموزشی پایه در کارگاه کارآموزان فنی (Artisan School)، آموزشگاه فنی آبادان (Technical School) و دوره‌های آموزشی تخصصی در انگلستان، آموخته‌های فنی خود را در تأسیسات پالایشگاهی اعمال کرده و علاوه بر انتقال دانش و تجربیات به نیروهای جدید صنعت نفت، توانسته است در خارج از کشور نیز به عنوان یکی از نمایندگان شاخص صنعت نفت ایران به ارائه خدمات فنی و صنعتی بپردازد (برگرفته از پشت جلد کتاب). آقای کتیبه علاوه بر انجام مصاحبه تفصیلی با بخش تاریخ شفاهی، در اقدامی ارزشمند، اسناد، مدارک و تصاویر متعددی از دوران کاری خود را به مدیریت موزه‌ها و مرکز اسناد صنعت نفت اهدا کرده که برای پژوهشگران حوزه تاریخ صنعت نفت غنیمت است.

ویژگی‌های اثر:

کتاب گفت‌وگو با حسن کتیبه در زمره آثار موفق حوزه تاریخ شفاهی صنعت نفت درآمده است که واجد ویژگی‌های مهمی در حوزه تاریخ‌نگاری صنعت نفت در ایران است و هر کسی که بخواهد درباره تحولات صنعتی نفت و بخصوص پالایشگاه آبادان تحقیق و مطالعه کند بی‌نیاز از مطالعه این کتاب نیست.

1- یکی از ویژگی‌های بارز این کتاب، استفاده از اسناد، مدارک و تصاویر مختص به آقای کتیبه است که در انتهای کتاب آمده و باعث می‌شود خواننده با در کنار هم قرار دادن مصاحبه و این اسناد و تصاویر به درک جامع‌تر از روایت آقای کتیبه برسد.

2- شکل روایی آقای کتیبه در این مصاحبه مبتنی بر توضیح و تفسیر جزییات زندگی و انطباق با تحولات سیاسی و صنعتی تاریخ نفت است که خواننده را همزمان با این دو نوع رویکرد  مواجه می‌کند که از نکات مثبت کتاب به شمار می‌رود.

3- بخشی از گفتگوی صورت گرفته با آقای کتیبه مختص به دوران جوانی ایشان و همزمان با جنگ جهانی دوم است، به همین دلیل خواننده با توصیفاتی از شهر زادگاهش یعنی شیراز مواجه می‌شود که در کمتر منابع تاریخی به این شکل دقیق و با جزییات توصیف شده است. مانند توصیف قحطی، کمبود اقلام خوراکی، بیماری و... به هممین دلیل پژوهشگران حوزه تاریخ فارس در جنگ جهانی دوم باید به این مصاحبه توجه کرده و نکات آقای کتیبه درباره تحولات شیراز را بخوانند.

4- یکی از نکات جالب توجه در این مصاحبه که باز به جنگ جهانی دوم بر‌می‌گردد، دیدن اتفاقات و تحولات درون پالایشگاه در هنگام جنگ جهانی است که اطلاعات دقیق و جزء به جزء آقای کتیبه راهی را برای پژوهشگران و خوانندگان علاقمند تاریخچه پالایشگاه آبادان در جنگ جهانی دوم باز می‌کند تا سیر درونی حوادث پالایشگاه آبادان در هنگام جنگ جهانی دوم را دریابند.

5- یکی از مواردی که در مصاحبه آقای کتیبه وجود دارد، توصیف وضع آبادان از نظر ترکیب شهری در زمان تسلط شرکت نفت انگلیس و ایران و اشغال کشور در سال‌های 1322 شمسی به بعد است که اطلاعات باارزشی را در اختیار خواننده قرار می‌دهد. تقسیم‌بندی آبادان به سه حوزه شهری، پالایشگاه و شرکت نفت در زمره این نوع اطلاعات قرار گرفته که خواننده را با تصویر واقعی از این شهر در دوره جنگ مواجه می‌کند.

6- آقای کتیبه در این مصاحبه با ذکر اسامی چند تن از رؤسای انگلیسی مستقر در آبادان هم نحو مواجهه آنان با کارگران ایران و هم درباره مدیریت آنان صحبت کرده که خواننده را با روایتی از انتصابات شرکت نفت انگلیس و ایران در پالایشگاه آبادان روبه‌رو می‌کند. به عنوان مثال اطلاعاتی باارزش از رئیس کل آموزش و پرورش شرکت نفت انگلیس و ایران به نام «هاکر» و نحوه مدیریت او در قبال کارگران ایرانی را می‌توان نام برد.

7- یکی دیگر از ویژگی‌های مصاحبه آقای کتیبه آشنایی خواننده با اماکن جغرافیایی آبادان مثل بریم (Braim)، احمدآباد و بوارده است که خواننده ناآشنا با خوزستان را با این اماکن آشنا می‌کند.

8- یکی از مهم‌ترین جنبه‌های مصاحبه آقای کتیبه، روایت اعتصابات کارگری پالایشگاه آبادان است که در اسناد و منابع تاریخی بدان اشاره شده است، اما اطلاعات و جزییات دقیق آقای کتیبه مبنی بر تقویت اتحادیه کارگری و اعتراضات 20هزارنفری در آبادان به خواننده در فهم این رویداد مهم تاریخ نفت کمک شایانی می‌کند.

9- از جمله اطلاعات باارزش آقای کتیبه توصیف جالب توجه از طبقه‌بندی مشاغل در قبل و بعد از ملی شدن صنعت نفت در پالایشگاه آبادان است که در کمتر منبع تاریخی به این شکل تدوین شده است. به خصوص این موضوع که کسانی پیش از ملی شدن نفت دارای سمت بالایی در پالایشگاه بودند، اما بعد از آن به شغل‌های پایین‌تر تنزل پیدا کرده و در مقابل کسانی که شغل‌های پایین‌تر داشتند ارتقا شغل یافتند و همین امر به ناراحتی و یا رضایت کارکنان انجامیده بود.

10- وضعیت مدیریت آمریکایی‌ها در زمان کنسرسیوم بر پالایشگاه آبادان از جمله موارد دیگری است که در این مصاحبه به چشم می‌خورد و جزو موارد باارزش در این کتاب به شمار می‌رود.

در مجموع کتاب مصاحبه آقای کتیبه به دلیل روایت نیمه‌رسمی از تحولات تاریخ نفت از جنگ جهانی دوم تا بعد از پیروزی انقلاب اسلامی به وسیله فردی که در متن این تحولات بوده، واجد ارزش تاریخی است و علاوه بر اینکه آقای کتیبه به عنوان تکنسین پالایشگاه آبادان به موارد فنی پالایشگاه آبادان اشاره‌های دقیق دارد، فهم تاریخ نفت از مصاحبه آقای کتیبه بر لذت مطالعه کتاب افزوده است، به همین دلیل مطالعه این کتاب به علاقه‌مندان تاریخ معاصر و به خصوص تاریخ نفت و علاقه‌مندان مباحث فنی و صنعتی نفت توصیه می‌شود.