مردان نفت: زندگینامه نخستین شخصیت‌های تاریخ جهان نفت

صنعت نفت در گسترۀ تاریخی خود مردان ماجراجویی را می‌شناسد که در سودای دستیابی به این مائدۀ زمینی لحظه‌ای آرام و قرار نداشتند؛ پیوسته در تلاش بودند و تا نیل به مقصود هیچ‌گاه از حرکت بازنمی‌ایستادند.

نگارنده کتاب مردان نفت در پی آن است تا آن دسته از شخصیت‌های تاریخی نفت را که نوعی در وقوع حوادث، رویدادها و تحولات نفتی ایران و جهان در یکصدسال اخیر و پیش از آن، نقش ایفا نموده و به صورت مثبت یا منفی بیش و کم سهمی ‌در تاریخ آغازین این صنعت داشته اند، معرفی و مورد بازشناسی قرار دهد

شخصیت‌هایی که در این کتاب از آنان نام برده شده مربوط به سلسله نوشتاری است که طی سال‌های 81 تا 84 در ماهنامۀ نفت، گاز، پتروشیمی‌در صفحه ثابت رجال نفت توسط نگارنده به چاپ رسیده است. این مجموعه با قدری افزایش و پیرایش پاره ای مطالب، حاصل همان کار است که در سه فصل جداگانه با عناوینی چون؛ کاشفان نفت، مدیران نفت و سرمایه گذاران نفت، تقدیم علاقه‌مندان به تاریخ نفت شده است.

در ادامه خلاصه‌ای از معرفی هر یک از شخصیت‌های نام برده شده در این کتاب خواهد آمد.

بیسل نخستین حفار چاه نفت، اولین کسی که به این سوال که آیا نفت را می تواند به طور مرغوب برای روشنایی و ایجاد حرکت به کار برد را جدی گرفت جورج هنری بیسل بود. او نخستین کسی بود که با تاسیس اولین شرکت نفت آمریکا، شرکت پنسیلوانیا  راک اویل، حفاری چاه نفت را به شیوه نوین تجربه کرد.

این عملیات پس از یک سال از شروع کار خود، در 27 اوت 1859 و در 21 متری زمین توسط تلاش بی وقفه دریک، به نفت رسید. به گفتۀ ادرین‌هامیلتون« اکتشاف تی تاس ویل در واقع طلیعۀ عصر نفت بود. این اکتشاف باعث شد تا صنعت نفت با اتکا به حفاری به صنعتی خاص در اکتشاف و استخراج منبع طبیعی بدل شود»

جوینر: مردی خستگی ناپذیر در عملیات حفاری نفت

کلموس جوینر را می توان به عنوان یکی از حفاران نفتی نام برد که برخلاف دلالان نفتی، پس اندازهای مردم را پشتوانۀ مالی عملیات حفاری خود قرار داده و از این رهگذر توانست بخشی از سود حاصله را در اختیار ساکنان فقر زده و محروم شهرهای «اوورتن» و «هندرسن» واقع در شرق تگزاس قرار دهد. کلمبوس جوینر بعدها به پدر جوینر یعنی پدر عملیات حفاری شهرت یافت.

دریک( ادوین) بنیانگذار صنعت نفت

ادوین دریک وقتی 38 ساله بود برای اولین بار روش حفاری جدید برای رسیدن به ذخایر نفتی را با موفقیت تجربه کرد. وی با خرید سهام شرکت نفت پنسیلوانیا برای انجام عملیات اکتشاف نفت به روستای تی تاس ویل رفت. حفاری ماشینی  را به جای حفاری دستی برگزید. او در 27 اوت 1859 پس از یک سال تلاش بی وقفه در 21 متری زمین به نفت رسید.

رینولدز نخستین مسئول حفاری در جنوب ایران

نخستین کسی که در نقش یک مهندس و مسئول عملیات، حفاری چاه‌های نفت را در منطقۀ جنوب ایران راهبری کرد و اهداف بزرگترین قراردادنفتی را با ارادۀ خستگی ناپذیر خود محقق ساخت، مردی میانسال موسوم به جورج رینولدز بود که 4 ماه پس از آن که امتیار نفت به ویلیام ناکس دارسی اعطا گردید به استخدام وی درآمد. زمین‌شناس انگلیسی که در سخت‌ترین شرایط و ناامیدوارانه ترین حالت بیشترین تلاش‌ها و فعالیت‌ها را به نمایش گذارد و با استواری وصف ناپذیر آغاز تا پایان مسئولیت خود را با موفقیت به فرجام رساند.

سیلیمین و گزارشی که صنعت نفت را به وجود آورد

نخستین گزارش‌های تحقیقی که توسط متخصصین و کارشناسان بزرگ نفتی شکل گرفت و به متولیان و گردانندگان عملیات نفت ارزانی شد در شکل گیری صنعت نفت جهان نقش موثری ایفا کرد. یکی از گزارش‌های تحقیقی که به سرمایه‌گذاران جهانی نفت ارائه شد و در 150 سال پیش از این، نوید از طلوع صنعتی عظیم می‌داد به بنجامین سیلیمن جونیور استاد برجستۀ رشتۀ شیمی‌در دانشگاه ییل تعلق داشت. گزارشی که تاریخ صنعت نفت جهان یک نقطه عطف به حساب می‌آمد.

تیگل شخصیتی که لقب رئیس گرفت

والتر سی تیگل رئیس بزرگ‌ترین شرکت نفت جهان و یکی از برجسته‌ترین چهره‌های دنیای نفت بود که به سال 1878 در انگلستان در یک خانواده نفتی زاده شد. از طرف پدر دومین نسل نفتی و از طرف مادر نسل سوم نفتی خانوده محسوب می‌شد. جد مادری وی مویس کلارک همان شریک معروف جان دی راکفلر بود که سهام خود را در سال 1865 در حراج کلیوند به راکفلر فروخت.

دریک( اریک) و ماجرای خروج از ایران

اریک دریک آخرین مدیر عامل شرکت نفت انگلیس و ایران بود.

اریک دریک در مقام مدیر عامل شرکت نفت انگلیس و ایران شناخته می‌شد فردی انگلیسی که در طول دوران تصدی این شرکت را از دفتر خود در آبادان هدایت می‌کرد. او طی گزارشی به شرکت در 5 اردیبهشت سال 1330 جریان اعتصاب کارکنان ایرانی را خاتمه یافته اعلام نمود تا به نوعی در کوران حوادث ملی شدن نفت نیز امکان دسترسی انگلستان را به نفت ایران تضمین دهد. هیچ گاه گمان نمی‌کرد روزی خود را رسما در مقابل مجریان قانون خلع ید از شرکت متبوع خود و کمیتۀ انحلال شرکت نفت انگلیس و ایران ببیند.

داستان از آنجا شروع شد که در پی بخشنامه دولت دکتر مصدق دائر بر انحلال شرکت نفت انگلیس و ایران، هیات مدیره موقت شرکت ملی نفت ایران شکل گرفت. این هیات در 19 خرداد ماه 1330 به منظور اجرای قانون خلع ید عازم آبادان شد و در اقدامی سریع ضمن نصب پرچم ایران بر فراز ساختمان ادارۀ مرکزی شرکت نفت و صدور اطلاعیه ای در سطح کارکنان مبنی بر اجرای قانون ملی شدن نفت، در دفتر اریک، مدیر عامل شرکت نفت انگلیس و ایران حضور یافت. پس از افت و خیزها و کارشکنی‌های مختلف در برابر خلع ید سرانجام در 7 تیرماه 1330 پس از مدت‌ها کشمکش بین دریک و هیات اعزامی، آخرین برگ از جریان خلع ید در دفتر کاردریک، کسی که سال‌ها اوضاع شرکت نفت انگلیس و ایران را در آبادان تمشیت می‌کرد رقم خورد و آن نیز با تصرف ادارۀ مرکزی شرکت همراه بود که ماجرای ان خواندنی است

دوهرتی: شخصیتی که بر تنظیم مقررات تولید نفت اصرار داشت

امریکا در دهه 1920 شخصیتی را به جهان نفت عرضه کرد که هنری دوهرتی نام داشت. اگرچه کمتر به پیش‌بینی‌های او توجه می‌شد اما وقایع اتفاقیه در پایان دهۀ 1920 ترجمان پیش بینی‌های او بود. سقوط بهای سهام در بازار بورس، کاهش رشد تقاضا برای نفت، ظهور بی‌سابقۀ بیکاری، فقر و تنگدستی، خود دلیلی بود بر درستی هشدارهایی که بیش از یک دهه بر زبان نفتگری چون دوهرتی جاری می‌شد.

دیتردینگ: مردی که قدرت را در اتحاد می‌دید

ادغام شرکت‌های نفتی جدید اصلی ترین ایده‌ای بود که ذهن او را در طول دوران مسئولیت به خود مشغول می‌داشت زیرا در پس پنهان این ایده، قدرت بلامنازع شرکت را می‌دید که چه سان گوی سبقت را از تمام رقبای قدرتمند ربوده و به شهرت جهانی دست یافته است.

راکفلر: آغازگر صنعت مدرن نفت

جان راکفلر 1937 تا 1839 شخصیتی توانمند که با استفاده از هنر مدیریت و سازماندهی در تاریخ توسعه صنعتی امریکا و ظهور شرکت‌های مدرن جایگاهی ویژه یافت.  او به عنوان آغازگر صنعت نفت مدرن نام گرفت.

صاحب بزرگترین شرکت در آغاز دهه هفتاد که صنعت پالایش را وحشتی عظیم فراگرفته بود. وی تا پایان جنگ در سال 1879 با در اختیار گرفتن 90 درصد ظرفیت پالایش آمریکا، سلطۀ بلامنازعی را در سطح شرکت‌های پالایش برقرار ساخت.

طریقی ملقب به شیخ سرخ

عبدالله طریقی را باید در زمره افرادی به شمار آورد که برای نخستین بار از طرح ملی کردن میدان‌های نفتی خاورمیانه سخن به میان آورد. او رقیب سرسخت زکی یمانی وزیر نفت عربستان سعود قلمداد و یکی از موسسین سازمان اوپک شمرده می‌شد.

وی پیوسته توصیه‌هایی را دربارۀ تاکتیک و استراتژی نفت به گردانندگان این صنعت در کشورهای الجزایر، لیبی، عراق و کویت می‌کرد. روشنگری‌های طریقی در راستای قطع سلطه شرکت‌های خارجی بر منابع نفتی خاورمیانه نهایتا منجر به اقدامات بیدارگرانۀ برخی از کشورهای خاورمیانه از جمله کشور عراق شد. دولت عراق در اول ژوئن 1972 متاثر از طرح طریقی، حوزۀ شمالی منطقه عملیات شرکت نفت را ملی اعلام کرد آن هم در شرایطی که شیخ طریقی در بغداد به سر می برد.

فیشر: پدرخواندۀ نفت

نخستین کسی که ماشین دریایی انگلستان را با نفت آشنا کرد سرجان فیشر انگلیسی بود که از سوی یکی از همکاران خود به پدرخوانده نفت خواند شد.

فیشر علاوه بر اقدام نخست در جهت تزریق نفت به شریان کم رمق نیروی دریایی انگلستان، مقدمات ساخت ناوشکن‌ها و زیردریایی‌های نفت سوز را فراهم کرد که در دوران تصدی چرچیل این اقدام به نتایج نهایی خود رسید. ساخت 56 ناوشکن و 74 زیردریایی نفت سوز از ان جمله بود.

کدمن:  از اهداف تجاری تا خط مشی‌های سیاسی

سرجان کدمن با آگاهی کامل از امور فنی و برخورداری از دانش و حرفۀ روابط عمومی توانست نقش و جایگاه شرکت نفت انگلیس و ایران را در شکل گیری و توسعه صنعت نوپای نفت برجسته و بااهمیت جلوه دهد. اما آنچه که بیش از همه کدمن را در مقایسه با سایرین متمایز می ساخت چنانکه گفته شد اهتمام او در جهت تقویت روابط دولت انگلستان و شرکت بود و در این جهت به نوشتۀ ج. بمبرگ در کتاب تاریخچۀ شرکت بریتیش پترولیوم نه تنها در لحاظ بحرانی لغو امتیار دارسی در سال 1932 بلکه در مسائل روزمره ترین چون روابط خارجی و یا امور تجاری به خصوص امور تاثیرگذار بر خاورمیانه، فعالیت بسیار داشت.

تمدید امتیازنامه دارسی

در 29 اردیبهشت 1312 حاصل توافقات کدمن و شاه در قالب قرارداد نامه ای مشتمل بر 27 ماده بدون نقد و بررسی جدی به اتفاق آرا به تصویب نمایندگان مجلس شورای ملی رسید. انعقاد این قرارداد اسباب خوشحالی مقامات شرکت نفت انگلیس و ایران ر فراهم آورد آنان را نسبت به ظهور یک عصر طلایی برای شرکت امیدوار ساخت.

ماتئی: نامی‌که افتخار آفرید

انریکو ماتئی مدیر شرکت نفت ایتالیایی انی بود. پس از اعلام شرکت ملی نفت ایران مبنی بر مشارکت در عملیات حفاری در بهار 1336 به تهران آمد و طی پیشنهادی برای انعقاد قرارداد نفتی از نوع مشارکت اعلام آمادگی کرد. این پیشنهاد متضمن سرمایه گذاری مشترک کشور تولید کننده نفت و شرکت صاحب امتیاز بود. اصلی که شرکت‌های بزرگ آمریکایی و انگلیسی همواره با آن مبارزه کرده بودند. در این قرارداد یک شرکت مختلط ایرانی- ایتالیایی موسوم به سیریپ تشکیل شد. هر یک از طرفین قرارداد نیمی‌ از اعضای هیات مدیره را انتخاب می‌کرد که ریاست آن متعلق به یک فرد ایرانی بود. عملیات نفتی توسط سیریپ انجام می‌گرفت و چنانچه عملیاتی اکتشافی با عدم موفقیت روبرو می‌شد براساس قانون مصوب نفت و شرایط قرارداد کلیۀ مخارج عملیات به عهده شرکت فرعی انی( آجیپ) بود و در صورت موفقیت هزینه‌های عملیات به تساوی بین دو شرکت طرف قرارداد تقسیم می‌شد.

یانگ نخستین پزشک نفت

دکتر یانگ پزشک حاذق و متبحری بود که در سال 1286 از طریق یک آگهی مطبوعاتی جهت مداوای بیماران در جنوب ایران به شرکت نفت انگلیس و ایران راه یافت و بعدها به دلیل موقعیت ممتازی که در حفظ امنیت در داخل محوطه عملیاتی پیدا کرد، به ریاست کل ادارۀ امنیت و حفاظت شرکت برگزیده شد.

تاسیس مراکز درمانی در منطقه جنوب که بعدها به ساخت بیمارستان‌های مسجد سلیمان و آبادان منجر شد و نیز احداث درمانگاه‌های عمومی برای معالجۀ بیماران از جمله خدمات او در طول دوران ماموریت به شمار می‌آمد. تمامی‌ این مراکز در مسیرهایی قرار داشت که وی در مدت ماموریت خود برای مداوای بیماران بومی، تردد می‌کرد.

فصل سوم سرمایه گذاران نفتی

پیکنز: نفتگری پرشور در جذب سرمایه گذاری نفتی

پیکنز ساختار شرکت‌های نفتی را تغییر داد و در فرایند این تغییر ساختار برخی از شناخته‌شده‌ترین ویژگی‌های برجسته این صنعت را از میان برد. فعالیت پیکنز در حوزه بهره برداری نفت جدیت بیشتری به خود گرفت به طوری که کلیه دکل‌های حفاری در ایالات متحده را به اجاره شرکت درآورد و در جست و جوی نفت سفرهایی را به دریای شمال و استرالیا ترتیب داد. برای پیش خرید نفت قراردادهایی را با سرمایه داران منعقد ساخت که در آن زمان کاری بی نظیر تلقی می‌شد.

دارسی: نامی‌که با تاریخ نفت ایران درآمیخت

در سال 1280 که نفت ایران نخستین توان خود را در صحنۀ تاریخ می‌آزمود پیمانی نابرابر بسته شد که سال‌ها موضوع بحث محافل سیاسی ایران و جهان شد. این پیمان توسط ویلیام ناکس دارسی شکل گرفت که در صنعت نفت دانش و تجربه‌ای نداشت و در محافل نفتی مهجور و ناشناخته بود اما با این پیمان آن چنان شهرت و آوازه‌ای به هم زد که با تاریخ نفت ایران درآمیخت و در صنعتی چون نفت به عنوان آغازگر عملیات نفتی در خاورمیانه و پدر نفت خلیج فارس شناخته شد. بدین ترتیب امتیازنامه ای شکل گرفت که به موجب آن استخراج، بهره برداری، حمل و نقل و فروش نفت به مدت 60 سال در خاک ایران به استثنای پنج استان شمالی کشور در اختیار دارسی قرار می‌گیرد.

رویتر: از انتشار اخبار تا امتیاز نفت

از نخستین امتیازاتی که زمینه تسلط انگلستان را بر منابع نفتی ایران در دورۀ قاجار فراهم ساخت به یک سرمایه‌دار انگلیسی تعلق داشت. امتیازنامه رویتر با امضای ناصرالدین شاه جنبه قانونی به خود گرفت. این قرارداد در 24 ماده خلاصه می‌شد و به موجب آن به مدت 70 سال علاوه بر منابع نفتی، تمامی منابع طبیعی اقتصادی، اعم از مخازن زغال سنگ، آهن، مس و سرب، عملیات احداث راه آهن، بهره برداری از آب‌ها و جنگل‌ها، تاسیس یک بانک در ایران و نیز اجاره گمرک‌ها در اختیار بیگانگان قرار می‌گرفت.

ناصرالدین شاه سرانجام در برابر موج مخالفان تاب نیاورده و ضمن لغو قرارداد به بهانه این که رویتر در موعد مقرر به وعده‌های خود عمل نکرده میرزا حسین خان سپهسالار را بنابر خواست مردم برکنار می‌کند. بطلان قرارداد طی اطلاعیه ای در روزنامه رسمی اعلام می‌شود.

ساموئل اولین کسی که نفت را سوخت کشتی کرد

مارکوس ساموئل اولین کسی بود که با طراحی نقشه شجاعانه‌ای گروه نفتی روچیلدها را در حمل و جا به جایی نفت برای جلب میلیون‌ها مشتری مدد رساند. ساموئل با ابتکار عمل خود در کارخانۀ کشتی سازی وست‌هارتل پول اولین کشتی نفتکش جهان را به نام موریکس ساخت.

مارکوس با همکاری و مشارکت برادران شرکت جدیدی با عنوان سندیکای کشتی‌های نفتکش تاسیس کرد. همچنین شرکت نفت شل از جمله شرکت دیگری بود که در همین دوران به همت و تلاش وی شکل گرفت.

کتابچی: زمینه‌ساز بزرگترین قرارداد نفتی در ایران

از نخستین کسانی که زمینه ورود نفتگران خارجی را در قالب امتیازات نفتی به خاک ایران فراهم ساخت آنتوان کتابچی خان بود که در میان دوستان و آشنایان خود به نام ژنرال کتابچی خان شناخته می‌شد.

کتابچی خان طی مذاکرات متعدد با دارسی از استفاده از اطلاعات گزارش شده به وی اطمینان داد که جنوب ایران سرشار از منابع نفتی بوده و سرمایه گذاری در آن منافع اقتصادی فراوان را در پی خواهد داشت. همچنین به وی پیشنهاد کرد هیاتی کارشناسی را به منظور بررسی و تفحص بیشتر به ایران گسیل داشته تا به این گفته اطمینان حاصل نمایند.

کتابچی خان با به کارگیری ترفندهای تجاری خود خاصه پرداخت رشوه به امین السلطان البته با کمک همراهان سرانجام موفق شد زمینه واگذاری امتیاز نفت ایران را در سال 1280 به ویلیام ناکس دارسی فراهم آورد.

آنتون کتابچی و پسرش ونسان پس از آن که عملیات حفاری به موجب قرارداد دارسی در چاه سرخ آغاز شد به عنوان کمیسر نفت از طرف ایران تعیین و آغاز به کار کردند.

گتی: صاحب امتیاز منطقۀ بیطرف

ژان پل گتی طی هشت سال پس از امتیاز بهره برداری نفت که در منطقه بی طرف در کشور عربستان تحصیل کرده بود به ثروتی دست یافت که همگان را به حیرت و شگفتی واداشت.

گتی بارها دست به تالیف زد و کتاب‌های متعددی روانه بازار کرد که عنواین چون تاریخ صنعت نفت، اروپای قرن هجدهم، راز ثروتمندشدن و گردآوری آثار هنری از جمله آن‌ها است.

گلبنگیان: آقای 5 درصد

کالوست گلبنگیان علاقه عجیبی به امتیاز نفت داشت و پیوسته آن را به شرکت‌های نفتی توصیه می‌کرد.

گلبنگیان اقدام به ادغام شرکت نفت ترکیه در گروه انگلیس و ایران در سال 1914 کرد. در این قرارداد از سهام کنسرسیوم جدید 50 درصد به گروه شرکت نفت انگلیس و ایران، 25 درصد به دویچه بانک آلمان و 25 درصد به رویال داچ شل واگذار و قرار شد 2.5 درصد سود کل سهام خود را که مجموعا 5 درصد باشد برای راضی کردن گلبنگیان به وی پرداخت کنند. بدین سال گلبنگیان می توانست از رهگذر این ادغام به 5 درصد سود دست یابد و از همین رو بود که از آن پس به آقای 5 درصد معروف شد. هرچند چنان که گفته شد چندان این لقب و القاب دیگر همچون تاجر نفت را خوش نداشت چرا که بیشتر خود را آرشیتکت شرکت‌ها می‌دانست.

هانت: سهامدار نفتی که مدعی داشتن حس نفت یاب بود

هارولدسن لافایت‌هانت معروف به اچ ال‌هانت یکی از شخصیت‌های برجسته و پرآوازه آمریکایی است که همچون سایر شخصیت‌های بنام نفتی توانست با داشتن این ویژگی فصلی از تاریخ جهانی نفت را از آن خود ساخته و در زمره بزرگترین سهام داران نفتی به شمار آید.

هولمز: مشهور به ابونفت

یگانه شخصیتی که در تاریخ نفت با اتکا به نظرات کارشناسی خود غلط بودن برخی از تئوری‌های کارشناسانه را در شناسایی ذخایر نفتی اماکن جغرافیایی به اثبات رساند فرانک هولمز بود.

فعالیت‌های هولمز آنچنان که در آغاز به نظر می‌آمد راهی هموار طی نمی‌کرد بعضا با موانع جدی رقبا از جمله مامورین انگلیسی، حافظ منافع دولت انگلیس روبرو نبود. مامورین انگلیسی مستقر در منطقه، هولمز و فعالیت‌های او را زیانبار برای سیاست‌های دولت انگلیس به شمار می‌آوردند تا جایی که عنوان دزد دریایی را بر او نهادند اما بومیان منطقه ترجیحا عنوان ابونفت را شایسته مقام و شخصیت او می‌دانستند.