نگاهي علمي و روشن به مسائل حقوقي نفت

کتاب «نفت ایران و مراجع بین‌المللی» تألیف عزت‌الله یزدان‌پناه، در سال 1332 یعنی 64 سال پیش به چاپ رسیده و یکی از کتاب‌های مطرح در زمینه مسایل حقوقی نفت در ایران است. در واقع اين کتاب یکی از قدیمی‌ترین نوشته‌های مستند درباره مسایل نفتی ایران در سال هاي دور به شمار مي رود.

کتاب همان طور که که از عنوان آن پیداست، به شکل فنی جنبه‌های مختلف مسایل حقوقي را در صنعت نفت ایران مورد بررسي موشکافانه قرار مي دهد و با توجه به تاریخ چاپ کتاب می‌توان آن را از قدیمی ترین مراجع حقوقی در زمینه مسایل نفتی ایران دانست. عزت الله یزدان پناه مولف كتاب كه داراي مدرك دکترای حقوق بین الملل است، توانسته از پرونده هاي حقوقي نفت ایران در مقاطع تاریخی مختلف، نظیر دفاع در دادگاه لاهه، تصويري روشن ارائه دهد.

مولف در اولین فصل کتاب، یک راست به سراغ اتفاقات سیاسی ایران، پیش از ملی شدن نفت می رود. در اين فصل او نظر جامعه بین الملل را نسبت به ایران مورد بررسی  قرار می دهد. به طوری که این مساله را یکی از مهمترین شروط موفقیت ایران در ملی کردن نفت می داند. از نظر مولف مهارت سخنوری و استدلال کارشناسانه دکتر مصدق و آوازه او از جمله دلايل مهم موفقیت ایران در ملی کردن نفت بوده است.

در اين فصل از كتاب مي خوانيم: "برای مصدق که خود تحصیلکرده یک کشور فرانسوی زبان است، بسیار مهم می نماید که بتواند با بیانی دقیق، بیان مطلب کرده و همگان بویژه هیات ژوری را مورد تقاعد قرار دهد. طبعا ویژگی بعدی مصدق، تخصص قابل تحسین او در زمینه حقوق و مسایل دعاوی است که توانست جامعه بین الملل را قانع سازد که حق نهایی از آن ایران است."

ولی صرف نظر از دو موردِ پیشگفته، «حقانیت ایران» نکته قابل بحث در کتاب حاضر است كه به صورتی بسیار جدی مورد بحث قرار گرفته است. البته ناگفته پیداست که مباحث فنی کتاب، برای همگان و آن دسته از مخاطباني كه کارشناس حقوقی نيستند، ممكن است خسته کننده و کسالت آور به نظر برسد؛ نکته اي كه از نگاه مولف نيز دور نمانده و تلاش داشته تا گاه و بیگاه با در میان کشیدن مسایل سیاسی و حتی نظامی، اندکی از فضای خشک موجود بکاهد و خواننده کتاب را با خود در مباحث حقوقی همراه سازد!

مولف در مقدمه كتاب يادآور مي شود: "تردیدی نیست که بحث حقوقی، از آن جهت که نیازمند اطلاعات فنی و اصطلاحات ترمینولوژی است، برای همگان دشوار خواهد بود. در همچو وضعیتی نگارنده برآن بوده كه برای شراکت هر چه بیشتر مخاطبان، مطالب را به شکل ساده تری ارایه دهد تا خوانندگان بتوانند درخور دانش خود از این ماجرا بهره ببرند. مثلا هنگام بحث پیرامون صلاحیت دادگاه لاهه،سعی شده صرفا به بررسی اسنادی پرداخته شود که مورد توجه دیوان اداری بوده است و از کش و قوس پیرامون مسایل جانبی  خودداری شود."

از طرف دیگر، فصول كتاب تا حدود زيادي از يكديگر مستقل هستند و اين قدرت را به مخاطب مي دهد كه نسبت به حذف و انتخاب آنها با دست بازتري اقدام كند. در همان فصل نخست مولف پس از نقبی مختصر در زمینه حقوق، به سراغ زمینه های تعرضی غرب رفته و ریشه های تجاوز و خشونت را از زمان کهن تری در معرض دید مخاطب قرار مي دهد. او دو سه قرن به گذشته می رود و شروع به تشزیح جامعه غربی و شناساندن تارو پود اقتصادی آن می کند.

وي در مورد سابقه تاريخچه ديوان لاهه چنين مي آورد: "دادگاه لاهه، خود نوعی سازمان است که در واقع به قصد رفع خشونت و ایجاد صلح پایدار تشکیل شد. اندیشه ایجاد همچون نهادی به قرن شانزده برمی گردد، یعنی همان قرون وسطا با توصیفاتی که از آن به یاد دارید! زمانه ای که هیچ دولت خاصی در اروپا شکل و شمایل قطعی نداشت و فرمانروای اصلی و بلا منازع آن، پاپ اعظم بود... هنگامی که دولت ها تدریجا پای گرفتند، مساله جنگ و صلح، به موضوعی جدی تبدیل شد. بی شک وجود سازمان هایی چون لاهه و مانند آن به صورتی بسیار جدی احساس می شد. تجاوز ارتش کشورهای متخاصم به مرزهای یکدیگر، ضرورت برپایی همچو سازمان هایی را تقویت کرد."

و در ادامه مي افزايد: "بي شک دادگاه لاهه با دادن حق به ایران و محکوم نمودن انگلیس در خصوص مطالبات مادی پیرامون مسایل نفت و مافیها توانست این تصور را در ذهن بسیاری ایجاد کند که توسعه دادن این نهادها تونسته است مسیر طبیعی و قابل انتظار مردم را برآورده سازد."

فصل دوم کتاب به اقدامات دادگاه لاهه می پردازد و در فصل سوم به بررسی و تاثیر شورای امنیت (وابسته به سازمان ملل) پرداخته شده است. در فصل چهارم که فصل واپسین کتاب است، کارشکنی های دولت بریتانیا برای تضعیف این نهاد حقوقی مورد بررسی قرار گرفته است.

مولف در پایان، متن کامل امتیازنامه آوریل 1933 را افزوده است كه درج كامل اين متن از نقاط قوت كتاب است، چرا كه علاقه مندان به مسائل حقوقي و تاريخي در كمتر جايي مي توانند اين امتياز نامه را به صورت كامل مطالعه كنند.  

در نهایت مولف، کتاب بعدی خود موسوم به «قضیه نفت ایران» را به دوستداران حرفه وکالت، وعده می دهد. این کتاب در واقع پایان نامه دکترای مولف است و البته می توان آن را از نظر تاریخی مکمل مباحث حقوقی همین کتاب دانست. نگارش نسبتا ساده و علمی این کتاب، به ما اجازه می دهد که خواندن آن را برای دوستان غیر متخصص هم توصیه کنیم.                            

احمد كعبي فلاحيه