تاریخ نفت از آغاز تا به امروز

کتاب «نفت از آغاز تا به امروز» در تلاش است تا با زبانی نسبتا ساده، حداقل اطلاعات لازم پیرامون دیروز و امروز نفت و صنعت نفت را بیان کند تا خواننده با تاریخچه‌ی کاربرد نفت و سیر مراحل مختلف، کشف، استخراج، انتقال، پالایش، توزیع و صنایع وابسته به آن آشنا شده و مختصرا با نقش سیاسی اقتصادی آن در جهان نیز آشنایی حاصل نماید.

نویسنده در فصل اول با عنوان «نفت از زبان تاریخ» ضمن اشاره به کاربردهای نفت در قرون گذشته، مروری داشته بر تحولات نفتی ایران از قرارداد دارسی، اولین امتیاز استخراج منابع نفتی در عصر مظفرالدین شاه تا نهضت ملی شدن نفت و وقوع انقلاب اسلامی.

فصل دوم «مصرف نفت در گذشته»، به موارد مصرف نفت از دوران باستان تا امروز اختصاص یافته است. تاریخ هرودوت که در حدود 450 سال ق.م نوشته شده، نشان می‌دهد که از نفت و مشتقات آن از چهار هزار سال پیش از میلاد مسیح استفاده می‌شده، پلوتارک می‌نویسد که اسکندر هنگام عبور از نواحی «آمودریا» چاه‌های نفت جهنده‌ای را مشاهده کرد که مارکوپولو جهانگرد معروف نیز در شرح مسافرت‌های خود به این چاه‌ها اشاره کرده است.

گرچه مواد نفتی از مدت‌های دور توسط بشر شناخته شده بود، اما استفاده‌های جزئی از آن به عمل می‌آمد و در حقیقت قرن 19 را باید تاریخ آغاز عصر نفت اعلام کرد و تولد صنعت نفت را باید سال 1854 دانست که در گالیسی، دو نفر داروساز که مشغول تقطیر مواد نفتی بودند، وجود اجزای سبک مواد نفتی را که نهایتا قابل اشتعال است، دریافتند و پالایشگاه کوچکی ساختند که توانست موادی برای روشنایی از نفت حاصل نماید.

فصل سوم «منشأ نفت و تشکیل مخازن نفتی» به ساختار نفت و چگونگی تشکیل آن اشاره دارد. مواد نفتی اصولا از دو عنصر کربن و هیدروژن ترکیب شده و به همین دلیل مواد هیدروکربوری نامیده می‌شوند.

«اکتشاف» عنوان فصل چهارم کتاب است که در آن به چگونگی اکتشاف نفت پرداخته شده است. در اوایل پیدایش صنعت نفت، آثار و علایمی از قبیل تراوش گاز و نفت و قیر به سطح زمین، جویندگان نفت را به کشف مخازن زیرزمینی کمک می‌کرد. هرجا چنین آثار و علایمی می‌دیدند در کنار آن چاهی می‌زدند و اگر به نفت می‌رسیدند، آن را بیرون می‌آوردند، به صورت ساده تصفیه می‌کردند و در بازار به فروش می‌رساندند. اما کم‌کم متوجه شدند که شناسایی وضع لایه‌ها به کشف نفت کمک موثری می‌کند. از این‌رو دانش زمین‌شناسی را به کمک گرفتند. امروزه اکتشاف نفت متضمن انجام یک رشته عملیات گوناگون زمین‌شناسی، ژئوفیزیکی و غیره است، مراحلی چون عکسبرداری هوایی، نقشه‌برداری، لرزه‌نگاری، ثقل‌سنجی، حفر چاه برای نمونه‌گیری از خاک، حفر چاه آزمایشی و غیره.

فصل بعدی کتاب به «حفاری» اختصاص یافته است. پس از گرفتن نتیجه مثبت، کار حفاری چاه آغاز می‌شود. حفر چاه به چند طریق انجام می‌شود، (زمان تالیف کتاب سال 1363 است.) امروزه حفاری چاه‌های نفت و گاز اصولا با روش مته دوار و مته توربینی انجام می‌پذیرد و روش‌های دیگر نیز در مرحله تحقیق می‌باشد و در حفر چاه‌های کم‌عمق آب از دستگاه حفاری ضربه‌ای استفاده می‌شود. امروزه به کمک انواع و اقسام لوازم و دستگاه‌های مدرن، ماشین‌آلات، لوله‌های فلزی، کابل‌های فولادی، سیمان، مواد شیمیایی و غیره از طریق انجام عملیات حفاری در توسعه این صنعت کوشا هستند.

فصل ششم کتاب با عنوان «ارزیابی منطقه نفت‌خیز جدید» به چگونگی استخراج در مناطق نفت‌خیز جدید می‌پردازد. به طور متوسط از هر ده چاهی که حفر می‌شود، یکی به نفت رسیده و از میان چاه‌هایی که به نفت می‌رسند، معدودی از آنها به حوزه‌های نفتی جدید بر می‌خورند که ممکن است منطقه نفت‌خیز جدید کوچک بوده و یا مقدار خیلی کمی نفت در آن باشد، به نحوی که استخراج آن از لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نباشد. کار استخراج و بهره‌برداری نفت هزینه هنگفتی در بر دارد و پس از اکتشاف هر چاه جدید، باید دید استخراج نفت از لحاظ اقتصادی و بازرگانی به صرفه هست یا نه؟

فصل هفتم به موضوع «بهره‌برداری» پرداخته است. پس از آنکه چاه اکتشافی یا آزمایشی به نفت رسید، پیرامون آن چاه‌های دیگری که به چاه‌های ارزیابی موسومند زده می‌شود و به کمک آنها و وسایل علمی حدود و عمق منبع زیرزمینی و میزان نفت و گاز یا نفت و آبی که در آن هست محاسبه می‌گردد. اگر معلوم شد که منبع جدید، حائز ارزش اقتصادی است، چاه‌های دیگری که به چاه‌های بهره‌برداری موسومند حفر و توسط آنها از منبع جدید، نفت استخراج می‌گردد. البته اگر منطقه نفت‌خیز شناخته شده باشد، ممکن است چاه‌های بعدی که زده می‌شود، همه چاه‌های بهره‌برداری باشد.

فصل هشتم کتاب به معرفی «کشورهای عمده نفت‌خیز جهان» اختصاص یافته است. منابع عمده و مهم نفت در چند ناحیه محدود کره زمین قرار دارند که نحوی که بالغ بر 97 درصد مجموع تولیدات نفت دنیا از 6 ناحیه آمریکای شمالی، شوروی، خاورمیانه، آمریکای جنوبی، شمال آفریقا و جنوب شرقی آسیا استخراج می‌شود.

«حمل و نقل نفت» محور فصل بعدی کتاب است. محل استفاده و مصرف نفت غالبا غیر محل استخراج آن است، پس باید به وسایلی آن را از محل تولید به محل مصرف رسانید. عمده این حمل‌ونقل، از طریق شبکه خطوط لوله و حمل و نقل دریایی با استفاده از نفتکش‌ها و کشتی‌ها اتفاق می‌افتد.

بخش دهم کتاب «پالایش» است. به زبان ساده، کار پالایشگاه این است که نفت خام را پخته و از آن مواد گوناگون مثل بنزین، نفت سفید، روغن، قیر، گریش و یکی دو هزار ماده دیگر درست کند. مهم‌ترین مراحل پالایش عبارتند از: جدا کردن، تبدیل، صاف کردن، تقطیر نفت، جدا کردن مواد نفتی گوناگون موجود در نفت خام، تقطیر متوالی یا جزء به جزء، تقطیر آنی، تقطیر در خلأ، تقطیر به کمک بخار آب، تبدیل نفت، افزودن هیدروژن، تغییر شکل و اصلاح فرآورده‌ها، صاف کردن فرآورده‌های نفتی، برطرف ساختن هیدروژن سولفوره، گوگرد و جوهر گوگرد، صاف کردن با خاک رس و درهم آمیختن مواد نفتی.

بخش بعدی به «فرآورده‌های نفتی و موارد آنها» اختصاص یافته است. امروزه نفت از سایر منابع انرژی و حرارت، پیشی جسته و مقام نخست را داراست و پیوسته دامنه مصرف آن گسترش می‌یابد. از جمله مهم‌ترین فرآورده‌های نفتی می‌توان گاز، بنزین، نفت سفید، سوخت دیزل، سوخت‌های روان و قیر نام برد.

بخش دوازدهم کتاب، درباره «صنعت گاز» است. پس از جنگ جهانی دوم، مصرف گاز به سرعت رو به فزونی گذارد و در نتیجه بسیاری از کشورهای صنعتی جهان برنامه‌هایی برای تولید، تصفیه و استفاده از گاز تدارک دیدند، به طوری که اگر در پایان سال 1950 میلادی بیش از 9 درصد مجموع انرژی مصرفی جهان از گاز تامین می‌شد، این رقم پس از هفده سال به 20% افزایش یافت و امروزه بسیار بالاتر از این ارقام است.

بخش سیزدهم کتاب به «صنایع پتروشیمی و اهمیت آن» پرداخته است. مواد پتروشیمی آن گروه از محصولات شیمیایی می‌باشند که از طریق تغییر شکل یا فعل و انفعالات قسمتی از ئیدروکربورهای نفت یا گاز طبیعی با سایر مواد تهیه می‌شوند. به عبارت دیگر پایه اصلی محصولات پتروشیمی را کربن و هیدروژن حاصل از محصولات نفتی یا گاز طبیعی تشکیل می‌دهد. می‌توان گفت که بهره‌برداری تجاری از محصولات پتروشیمی در سال 1918 آغاز شد که آمریکا از پروپیلن استحصالی از گازهای پالایشگاه، پروپانول تهیه کرد و بعد از آن بود که تعدادی از محصولات پتروشیمی تولید شد.

فصل آخر کتاب به «پخش فرآورده‌های نفتی» به عنوان آخرین مرحله از تولید نفت اختصاص یافته است. در واقع هدف تمام مراحل صنعت نفت از اکتشاف، استخراج، تصفیه، تحقیقات و توزیع نفت، پخش فرآورده‌های نفتی و رسیدن آن به دست مصرف‌کننده است.

کتاب «نفت از آغاز تا به امروز»، در 168 صفحه در بهمن 1364، توسط روابط عمومی و ارشاد وزارت نفت منتشر شده است.