غنیمت؛ داستان پرماجرای نفت از آغاز تا امروز

تاریخ نوین نفت از نیمه دوم سده نوزدهم آغاز می‌شود، اما سده بیستم است که با پیدایش نفت دگرگونی کامل می‌یابد. نفت بزرگترین و نافذترین تجارت جهانی و عظیم‌ترین صنعتی است که در دهه‌های آخر سده نوزدهم ظهور کرد. استاندارد اویل در آخر آن سده بر تمام صنعت نفت آمریکا تسلط داشت و یکی از نخستین شرکت‌های بزرگ چند میلیتی بود. گسترش این سوداگری در سده بیستم، شامل همه چیز، از حفاران چاه آزمایشی گرفته تا واسطه‌های چرب‌زبان و مدیران اقتصادی کارآمد و دیوانسالاران و شرکت‌های دولتی، مظهر تحول و تکامل سوداگری، استراتژی‌های تجارتی، دگرگونی تکنولوژیکی، توسعه بازار و در واقع اقتصاد ملی و بین‌المللی است. در سرتاسر تاریخ نفت، معاملاتی انجام پذیرفته و تصمیم‌هایی خطیر، بین اشخاص، شرکت‌ها و کشورها گرفته شده است که گاهی بر مبنای محاسبات دقیق و زمانی بر حسب تصادف بوده است. هیچ سوداگری دیگری مثل آن، معنای خطر کردن و پاداش گرفتن و تاثیر عمیق بخت و سرنوشت را نمی‌رساند.

درباره نقش‌های مختلف و متعدد نفت در سیاست، اقتصاد، جنگ و استعمار، کتاب‌ها، رساله‌ها و مقاله‌های زیادی به قلم پژوهشگران نوشته شده است، اما کتاب «غنیمت» اثر دانیل یرگین یکی از کامل‌ترین این کتاب‌ها در زمینه تاریخ نفت است.

در این کتاب می‌خوانیم که چگونه نفت در اواسط سده نوزدهم به عنوان داروی بسیاری از دردها و بیماری‌ها در داروخانه‌ها فروخته می‌شد و در دوران‌های باستانی در عایقکاری ساختمان‌ها و کشتی‌ها یا به عنوان اسلحه آتش‌زا به کار می‌رفت. نخستین چاه نفت کی و به وسیله چه کسی حفر شد؟ چرا واحد سنجش حجم نفت بشکه است؟ چگونه مردان نستوه با پشتکار خستگی‌ناپذیر در دل جنگل‌های استوایی اندونزی در حالی که تا کمر در باتلاق‌ها و مرداب‌ها فرو رفته بودند و در مناطق گرم و بیابان‌های سوزان و از ژرفای دریاهای سرد و پرتلاطم یا در مناطق قطبی یخبندان دست به اکتشاف و استخراج نفت می‌زدند. از پالایش نفت، که ابتدا منحصر به نفت سفید برای ایجاد روشنایی بود و اگر بنزین هم به دست می‌آمد دور ریخته می‌شد، تا تقطیر کنونی آن که مشتقات بسیاری به دست می‌آید، همچنین در مراحل انتقال نفت به پالایشگاه‌ها و بازار، از حمل آن به وسیله گاری و چهارپا تا نفتکش‌های غول پیکر و لوله‌های نفت، حکایت‌های جالب و خواندنی دارد.

نویسنده از زندگی خصوصی غول‌های نفت از قبیل راکفلر، پل گتی، هنری دتردینگ، گلبنکیان، برادران نوبل، همچنین مردان عادی و عامی که تصادفا و بر پایه حدس و گمان این ذخیره باارزش را کشف و از دل خاک بیرون کشیده‌اند، پرده برداشته است. سرگذشت سیاستمداران و دولتمردانی که در صنعت نفت نقش موثر و سرنوشت‌ساز داشته‌اند، از قبیل وینستون چرچیل، دریاسالار فیشر، دکتر محمد مصدق، ابن سعود، شیخ کویت و حتی صدام حسین، به جذابیت کتاب افزوده است.

این کتاب چگونگی تاسیس سازمان‌های عظیم برای استخراج و عرضه نفت، مانند تراست اویل و شرکت‌های بزرگ دیگر و پیوند و وابستگی آنان را به هم بیان کرده و «هفت خواهران» مشهور نفت و علت این نامگذاری را معرفی و روشن می‌کند.

نویسنده شرحی شیرین و خواندنی از گذشته کشورهای نفتخیز و وضع آنها پیش و پس از کشف نفت آورده است. مثلا عربستان سعودی که قبل از کشف نفت تمام دارایی و ثروتش بیش از یک بارِ شتر نبود، درآمد سالانه‌اش در اوایل دهه 1970 به 119 میلیارد دلار رسید.

یرگین از وقایع و مسائل تاریخی سخن به میان می‌آورد و حقایقی را برملا می‌سازد. از جمله می‌گوید که تا پیش از جنگ جهانی اول کشوری به نام عراق وجود نداشت، پس از آن جنگ، انگلستان با الحاق سه ایالت با آداب و سنن و مذاهب متفاوت در بین‌النهرین این کشور را ایجاد کرد. حال این کشور تازه سربرآورده چگونه مالکیت کویت را که چند قرن سابقه تاریخی دارد ادعا می‌کند و به آن بهانه به کویت لشکر می‌کشد و فاجعه سال 1990 را به بار می‌آورد.

در این کتاب خواننده از تاریخچه قراردادهای پنجاه ـ پنجاه و نخستین اقدام ملی کردن صنعت نفت آگاه می‌شود. نقش نفت در تعیین سرنوشت دو جنگ جهانی تبیین و تلاش‌های آلمان هیتلری و ژاپن در جنگ جهانی دوم برای دستیابی به ذخایر نفتی به تفصیل بیان شده است. خواننده پی خواهد برد که چه خون‌ها فقط به خاطر به دست آوردن نفت به منظور دایر نگاه داشتن ماشین جنگی ریخته شده است و علت عمده و اصلی شکست سردار مشهور آلمانی، مارشال رومل، در جنگ صحرای شمال آفریقا نداشتن سوخت و نفت بود، همچنین شکست ژاپن در جنگ جهانی دوم.

این کتاب از علت و چگونگی ایجاد سازمان اوپک در سال 1961 شرح مبسوطی ارائه می‌دهد و خلاصه اینکه در این کتاب به مسائل و موضوعات خواندنی فراوانی پشت پرده اشاره شده است که خواننده را به اسرار و رموز و ترفندها و نیرنگ‌های صنعت نفت آگاه می‌کند.

با توجه به اینکه در این کتاب تاریخچه نفت از ابتدای کشف آن در نیمه دوم سده نوزدهم آغاز و به جنگ عراق و کویت در سال 1990 پایان می‌یابد، اطلاعات آن کاملا جدید و دست اول است.

کتاب «غنیمت: داستان پرماجرای نفت از آغاز تا امروز» اثر دانیل یرگین است که توسط اکبر تبریزی ترجمه و به همت انتشارات علمی و فرهنگی در سال 1380 در 1054 صفحه منتشر شده است.