کتاب نفت و زندگی: تاثیر صنعت نفت بر تحولات اجتماعی مناطق نفت‌خیز

کشف نفت در سال 1287 خورشیدی در جنوب ایران، زمینه‌ساز تاسیس پالایشگاه‌های نفتی، احداث شرکت ـ شهرهایی متفاوت با بافت شهرهای سنتی ایران و استخدام عشایر و روستاییان به عنوان کارگر در مجموعه صنعت نفت شد. وابستگی صنایع جهان غرب به نفت ایران از یکسو و ضرورت تولید و صدور بیشتر نفت در طول جنگ جهانی اول از دیگر سو سبب افزایش تعداد کارگران در شرکت نفت ایران و انگلیس شد. چنانکه تعداد کارگران ایرانی این شرکت از 2500 نفر در 1289 خورشیدی به 17 هزار نفر در 1297 خورشیدی رسید، ایجاد صنعتی جدید با مدیریت یک شرکت انگلیسی و استخدام تقریبا 40 درصد کل کارگران مشغول به کار ایرانی که با دغدغه‌ها، مسائل و ویژگی‌هایی متفاوت فصل تازه‌ای در تاریخ اجتماعی ایران گشود.

درباره تاریخ صنعت نفت تاکنون کتاب‌های زیادی به رشته تحریر درآمده، اما آنچه در این میان مغفول مانده، زندگی مردم است. تاثیری که نفت بر حیات اجتماعی مردم جنوب گذاشت و تحولاتی که در بافت جمعیتی آن منطقه ایجاد کرد. کتاب «نفت و زندگی» به تاثیر نفت بر سبک زندگی مردم خوزستان پرداخته است. این کتاب با پرداختن به شرایط زندگی و کار کارگران نفتی و خانواده‌های آنان در شرکت ـ شهرهای نفتی، تاثیر صنعت نفت در ایجاد تحول در سبک زندگی مردم و قرار گرفتن جامعه در مسیر تبدیل به جامعه شهری و مدرن را مورد پژوهش قرار داده است.

این پژوهش بر آن است تا با مقایسه داده‌های تاریخی درباره تاریخ اجتماعی جامعه سازمان‌یافته از سوی صنعت نفت و داده‌های آماری درباره کارگران و وابستگان حاشیه نشین و نه سیاست‌گذاران و تصمیم‌گیرندگان این صنعت، سال‌های مورد نظر را بررسی کرده و به این پرسش مهم پاسخ دهد که صنعت نفت چگونه سبب تغییر و تحول حیات اجتماعی مناطق نفت خیز جنوب ایران شد.

این کتاب، براساس اسناد و مدارک موجود در آرشیوهای ایران و انگلستان، نشان می دهد تامین نیروی انسانی شاغل در شرکت نفت انگلیس و ایران موجب سیل مهاجرت به این منطقه شد. مهاجرت‌های داخلی و خارجی که تفاوت مذهب، نژاد، قومیت، ملیت و خصوصا زبان را در این منطقه فراهم آورد و فرهنگی التقاطی و مختلط را در سال هایی اندک جایگزین فرهنگ بومی عشایر در شرکت ـ شهرها کرد. در این سال ها رشد مسکن و شهرسازی، افزایش آگاهی سیاسی کارگران و کسبه و در نتیجه ایستادگی در مقابل زیاده‌خواهی‌ها و استعمارگری شرکت نفت، آشنایی با بهداشت و درمان به سبک غربی و جایگزینی ان با طب سنتی، استقبال از شیوه‌های جدید آموزشی و تلاش برای یادگیری حرفه‌ای کار، رونق شهرنشینی به سبک غربی، تغییر الگوهای مصرف و بسیاری دگرگونی‌های دیگر را در کنار رشد صنعت نفت در منطقه نفتی ایجاد کرد. افزون بر این، توسعه صنعت نفت به جابجایی و افزایش جمعیت، تغییر مشاغل و شکل گیری قشر کارگر صنعتی در مناطق نفت خیز جنوب ایران انجامید.

نویسنده در این کتاب با واکاوی دوره زمانی اکتشاف نفت تا روی کار آمدن رضاشاه (1287-1304)، جابجایی جمعیت و تجمع فرودستان در مناطق نفتی به امید یافتن کار و استخدام در صنعت نفت را مورد توجه قرار داده است.

در فصول بعدی سیر تحول حیات اجتماعی در مناطق نفتی طی سه مرحله از آغاز تا اوج‌گیری صنعت نفت در این سال ها را بررسی کرده و در هر بخش، با بهره گیری از اسناد و مدارک موجود، به تبیین شاخص‌های حیات اجتماعی همچون کار، مسکن، بهداشت و خانواده پرداخته و زندگی و کار کارگران نفتی و خانواده‌های آنان از نظر مسکن، بهداشت، آموزش، زندگی در شرکت ـ شهرهای مناطق نفت خیز و قرار گرفتن جامعه سنتی و عشیره ای در مسیر تبدیل به جامعه شهری و مدرن را بررسی کرده است.

بر اساس یافته‌های این پژوهش، تغییر ساختار جمعیت و جابجایی جمعیت در اثر مهاجرت به شرکت ـ شهرها و مناطق نفتی، سبب کاهش نقش اجتماعی عشایر در جامعه سنتی و دگرگونی فرهنگی و ایجاد فرهنگ و جمعیتی مختلط و درهم آمیخته در مناطق جنوبی ایران شده و با رشد زندگی شهرنشینی، آگاهی سیاسی و سطح آموزش عمومی و تخصصی افزایش یافته است. علاوه بر این، صنعت نفت عامل ایجاد تحول در سبک زندگی و الگوی مصرف و تفکر کارگران نفتی، کارگران خدمات شهری و کسبه در مناطق نفت خیز جنوب ایران بوده است.

کتاب نفت و زندگی: تاثیر صنعت نفت بر تحولات اجتماعی مناطق نفت‌خیز (1287-1304 شمسی)، توسط ربابه معتقدی به رشته تحریر درآمده و به همت اداره کل روابط عمومی وزارت نفت جمهوری اسلامی ایران در تابستان 1396 منتشر شده است.