از مصدق تاریخی تا مصدق اسطوره‌ای

صد سال است که نام محمد مصدق در سپهر سیاسی ایران شنیده می‌شود. ستایشگران او بسیارند و تقبیح‌کنندگانش نیز پرشمار، اما چه او را دوست داشته باشیم، چه از او متنفر باشیم، نمی‌توانیم نقش او را در تاریخ معاصر ایران کتمان کنیم. با گذشت بیش از هفتاد سال از کودتای 28 مرداد 1332، هنوز او و کارنامه‌اش موضوع بحث پژوهشگران تاریخ و سیاست معاصر ایران است و همچنان پژوهشگران در جست‌وجوی زوایایی تازه از حیات سیاسی او، دوران کودکی، نوجوانی، جوانی، وکالت، صدارت و حبس و حصر او را می‌کاوند.

کتاب «از مصدق تاریخی تا مصدق اسطوره‌ای» یکی از جدیدترین کتاب‌هایی است که به مصدق پرداخته است. این کتاب نه تاریخ است، نه ادعایی در خصوص کشف اسناد تازه درباره‌ی مصدق و کارنامه‌اش دارد، نه قصد ستایش یا نقد او را دارد و نه درباره زندگی اوست. با این وجود، هم به زندگی‌اش سرک می‌کشد و هم به اسناد کمتر دیده‌شده و به کارنامه‌اش نگاهی می‌اندازد.

به همان اندازه که هر سال، کتاب‌ها و مقالات تازه‌ای در ستایش از مصدق نوشته می‌شود و به مناسبت 28 مرداد، 14 اسفند و 29 اسفند و روزهای دیگر نام و یاد او را گرامی می‌دارند، برخی از پژوهشگران نیز، به صراحت در نقد او می‌نویسند و از ضرورت شکستنِ اسطوره‌ی مصدق می‌نویسند. اما این کتاب تلاش کرده تا فارغ از این دوگانه، از منظری جدید به مصدق بنگرد.

نویسنده کتاب می‌نویسد: در نوشتن تاریخ رسمی، معمولاً کمتر به گفته‌های شفاهیِ دست‌اندرکاران و فعالان ارجاع داده می‌شود، زیرا این گفته‌ها معمولاً با سوگیری‌ها و منافع شخصی همراه است؛ اما در این کتاب، از آنجا که بیش از صحت و سقم اطلاعات نحوه‌یِ پدیداری رویدادها یا شخصیت‌ها در اذهان مورد توجه است، از این گفت‌وگوها در کنار شواهد و اسناد دیگر به‌عنوان محملی برای آگاهی از این پدیدارها سود جسته‌ام. به‌طور مثال، احساس تحقیر ملی هنگام وقوع جنگ جهانی و اشغال ایران را بیش از هرکسی در ذهنیت نظامیانی یافتم که کماکان هوادار رضاشاه یا محمدرضاشاه بودند. این احساسات را در قالب گزاره‌های صادق/کاذب نمی‌توان سنجید. خوشبختانه در سال‌های اخیر، متون مکتوب بسیاری از این گفت‌وگوها نیز در دسترس قرار گرفته است. من اغلب فایل‌های صوتیِ این گفت‌وگوها را بررسی کرده‌ام، اما به‌راحتی می‌توان با مراجعه به پایگاه‌های اینترنتی این مراکز به متن این گفت‌وگوها نیز دست یافت. در ارجاع‌دهی به این گفت‌وگوها، از نام مصاحبه‌شونده، نام مؤسسه و شماره‌ی نوار استفاده کرده‌ام.

موضوع اصلیِ این کتاب «پدیدار» مصدق است و نویسنده در تلاش است که توضیح دهد مصدق در افکار عمومی یا در روانِ جمعیِ ایرانیان چگونه پدیدار شده و مصدق تاریخی در چه شرایطی و با چه فرایندی به مصدق اسطوره‌ای تبدیل شده است؟

دو روی سکه مصدق

به نظر می‌رسد دوگانگی برخورد پژوهشگران با مصدق، حاصل پیچیدگی شخصیت او باشد. این پیچیدگی تنها حاصل هوش و تجربه نیست. در اینکه مصدق هم باهوش بود و هم به‌دلیل بیش از پنجاه سال فعالیت سیاسی در بالاترین سطوح حکومتی و پشت سر گذاشتن حوادث مختلف سیاسی، از جنگ جهانی گرفته تا تغییر سلسله و زندان و تبعید، صاحب تجربه‌هایی ویژه بود تردیدی نیست؛ اما بر این دو عامل باید روحیه‌ی بدبینی و پنهان‌کاری را هم افزود. پنهان‌کاریِ هم‌زمان، که می‌تواند حاصل بدبینی باشد، می‌تواند همچون پوششی برای آن عمل کند. کنار هم نشستن مجموعه‌ای از ویژگی‌های متضاد از او شخصیتی پیچیده ساخته بود و باعث شده بود نقشه‌ی ذهنی‌اش را پیش هیچ‌کس به‌طور کامل باز نکند. آبراهامیان فهرستی از صفاتی را که مطبوعات انگلیس و امریکا در آستانه‌ی کودتا به ایرانیان و مصدق نسبت داده‌اند برشمرده است: غیرمعقول، یک‌دنده، خسته‌کننده، کله‌شق، خشن، متغیر، بی‌ثبات، ناراضی، بی‌عرضه، نادان، بیگانه‌هراس، بی‌تمایل به شناخت واقعیت‌ها، عارف‌مسلک، فاقد درک عادی، احساساتی و عاری از رضایت، ناخوشایند، به‌طرز ناامیدانه‌ای غیرمعقول، خیره‌سر، متعصب، وسواسی، وحشی، هیستریک، نمایشی، احساساتی، رنجور، از نظر ذهنی بی‌ثبات، غیرعادی، زن‌صفت و نیز نیرنگ‌باز و شرقی. دو روز بعد از کودتای 28 مرداد 1332، نیویورک‌تایمز در سرمقاله‌ی 21 آگوست 1953 خود با عنوان «ایران و جهان» نوشت: «ایرانی آدمی است با صبر بی‌پایان، جذابیت فراوان و نجابت، اما همچنین همان‌گونه که دیده‌ایم، خصلت بی‌ثباتی ناشی از احساساتی ‌بودن و خشونت به هنگام برآشفتن را نیز در خود دارد.» نشریه‌ی انگلیسی آبزرور مصدق را «متعصب تباهی‌ناپذیر»، «پیرمرد گیج، اما احساساتی و سرسخت در برابر مباحث عقلی»، «سیاست‌مداری متحیر و کوته‌بین» و دارای «یک ایده‌ی سیاسی در آن کله‌ی بزرگ» توصیف کرد و عناوینی مانند «فرانکشتاین تراژیک»، «روبسپیر سالخورده» و «کرنسکی شکست‌خورده» به او داد. این نشریه، ضمن اینکه نمی‌تواند از پیچیدگی شخصیت مصدق سر در بیاورد، اشاره‌ای کم‌رنگ به نقشه‌ی ذهنی او دارد: دارای یک ایده‌ی سیاسی در آن کله‌ی بزرگ. اما همه‌ی این توصیفات دو دلیل عمده دارد که یکی پیچیدگی شخصیت مصدق بود، که به‌راحتی نمی‌توانستند او را از میدان به در کنند و از شرّش خلاص شوند و دومی توصیفی است در قطار توصیف‌هایی که ذکرش رفت: «محروم‌کننده‌ی جهان آزاد از نیازهای عمده‌ی نفتی.»

کتاب «از مصدق تاریخی تا مصدق اسطوره‌ای» توسط علی‌اصغر سیدآبادی تالیف و در 272 صفحه به همت نشر اگر به چاپ رسیده است.