نفت جهانی و بریتیش پترولیوم، ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵

«نفت، پاشنه آشیل غرب بود. و BP در میان امواج جهانی شدن، ملی‌گرایی و رقابت ابرشرکت‌ها، می‌کوشید باقی بماند.»
British Petroleum and Global Oil, 1950–1975: The Challenge of Nationalism سومین جلد از سه‌گانه تاریخ شرکت BP است که در سال 2000 توسط جیمز بامبرگ تاریخ‌نگار رسمی این شرکت به رشته تحریر درآمده است. کتاب «نفت جهانی و بریتیش پترولیوم، ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵» یکی از جامع‌ترین و مستندترین روایت‌های موجود درباره عملکرد یکی از غول‌های صنعت نفت، شرکت BP، در ربع میانی قرن بیستم است؛ دوره‌ای که با ملی شدن صنعت نفت ایران آغاز شد و با شوک نفتی دهه ۱۹۷۰ به اوج رسید.

روایتی پرکشش، تحلیلی تأثیرگذار و پژوهشی نوآورانه در این کتاب با هم ترکیب شده‌اند تا تصویری روشن از یکی از بزرگ‌ترین شرکت‌های نفتی جهان در بازه‌ی زمانی ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵ ارائه دهند. این کتاب تاریخ رسمی شرکت BP و واکنش آن به بحران‌های نفتی، ملی‌گرایی، و جهانی شدن است.

جیمز بامبرگ یکی از صاحب‌نظران برجسته در تاریخ صنعت جهانی نفت است. او نویسنده‌ی جلد دوم کتاب «تاریخ شرکت بریتیش پترولیوم» با عنوان سال‌های آنگلو-ایرانی، ۱۹۲۸ تا ۱۹۵۴ نیز هست، و سال‌هاست که به‌عنوان تاریخ‌نگار رسمی شرکت BP فعالیت می‌کند. همچنین پژوهشگر مهمان در «مرکز تاریخ تجارت بین‌الملل» در دانشکده اقتصاد دانشگاه رِدینگ، و پژوهش‌یار در دانشکده تاریخ دانشگاه کمبریج است. نویسنده، با دسترسی بی‌سابقه به آرشیوهای داخلی این شرکت، تصویری دقیق از تحولات مدیریتی، راهبردی و جغرافیایی BP ارائه می‌دهد. این کتاب بخشی از تاریخ رسمی BP است و پس از دو جلد پیشین درباره سال‌های آنگلو-ایرانی، ادامه‌ی منسجمی بر روایت «امپراتوری نفت» بریتانیا محسوب می‌شود.

محوریت این کتاب، چالش‌های BP در سال‌های پس از جنگ جهانی دوم است. عملکرد شرکت BP در مقایسه با دیگران ارزیابی می‌شود و تمرکز اصلی بر این است که BP چگونه به‌لحاظ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی به سه چالش بزرگ واکنش نشان داد:

۱. ظهور رقبای جدید بین‌المللی در بازار نفت،

۲. افول قدرت امپراتوری بریتانیا و کاهش حمایت دولت،

۳. و رشد ملی‌گرایی نفتی در کشورهای تولیدکننده، به‌ویژه در خاورمیانه.

این روایت با بحران اوپک در دهه ۱۹۷۰ به اوج می‌رسد؛ بحرانی که جهان را لرزاند. این کتاب که با اجازه رسمی BP و دسترسی بی‌سابقه به اسناد داخلی آن نوشته شده، جذابیت و اهمیت فراوانی برای مخاطبان دارد، به‌ویژه برای کسانی که به موضوعاتی چون شرکت‌های بزرگ، جهانی‌شدن و ملی‌گرایی، روابط بین‌الملل، اوپک، خاورمیانه و نفت علاقه‌مندند.

این کتاب به‌صورت تحلیلی نشان می‌دهد BP چگونه کوشید با تنوع‌بخشی به منابع، توسعه بازارها، ورود به صنایع پایین‌دستی مانند پتروشیمی و تغذیه، و اصلاح ساختار مدیریتی، بقای خود را در شرایط بحرانی حفظ کند.

کتاب در چهار بخش اصلی به رشته تحریر درآمده است. بخش اول، موج فزاینده ملی‌گرایی؛ بخش دوم تحت فشار تولیدکنندگان؛ بخش سوم تنوع‌بخشی صنعتی و فنی و بخش چهارم داستان اوپک است.

نویسنده در بخش اول کتاب «موج فزاینده‌ی ملی‌گرایی» به بررسی ساختار داخلی شرکت پس از بحران ایران و تلاش برای گسترش منابع جایگزین (نیجریه، لیبی، کانادا) پرداخته و چگونگی برنامه‌ریزی مالی و ساختار مدیریت شرکت را مورد واکاوی قرار داده است.

در بخش دوم «تحت فشار تولیدکنندگان»، به چگونگی شکل‌گیری سازمان اوپک، مذاکرات نفتی با ایران و عراق، گسترش فعالیت‌های اکتشافی در آلاسکا و دریای شمال و رقابت در بازارهای فروش (اروپا، آسیا، آمریکا) اختصاص یافته است.

بخش سوم «تنوع‌بخشی صنعتی و فنی»، به توسعه بازارها و ورود به صنایع پایین‌دستی مانند پتروشیمی پرداخته و به ادغام با شرکت‌های پتروشیمی و پالایشگاهی، سرمایه‌گذاری در حوزه‌ی محاسبات و سیستم‌های اطلاعاتی و پروژه ناموفق تغذیه پروتئینی BP اختصاص دارد.

بخش چهارم نیز با عنوان «اوپک کنترل را به دست می‌گیرد» به بررسی افزایش مطالبات کشورهای نفت‌خیز، توافق تهران و موج ملی‌سازی، بحران نفتی ۱۹۷۳ پس از جنگ یوم کیپور و پایان نظم پیشین نفتی و ورود به عصر جدید پرداخته است.

مطالعه کتاب «نفت جهانی و بریتیش پترولیوم، ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵» برای پژوهشگران حوزه تاریخ نفت اهمیتی ویژه دارد. این کتاب روایت رسمی شرکت BP از سال‌های ملی شدن نفت است. روایتی دقیق و مستند براساس اسناد شرکت بریتیش پترولیوم، از ملی شدن نفت ایران و تأثیر آن بر استراتژی شرکت‌های غربی ارائه می‌دهد. بررسی جایگاه ایران به‌عنوان یک بازیگر محوری در قراردادها و معادلات نفتی دهه‌های ۵۰ و ۶۰ میلادی و تحلیل چرخش‌های راهبردی یک شرکت بین‌المللی در مقابل قدرت‌یابی کشورهای جنوب جهانی از جمله دلایل اهمیت این کتاب است.

کتاب «نفت جهانی و بریتیش پترولیوم، ۱۹۵۰ تا ۱۹۷۵» به قلم جیمز بامبرگ، در سال 2000 میلادی توسط انتشارات دانشگاه کمبریج در 686 صفحه منتشر شده است.