یونس صادقی
واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مديريت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت
جنگ جهانی دوم که در پی یک سلسله مناقشات سیاسی آغاز شد، پیامدهای سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی متعددی در ایران داشت. حضور نظامی متفقین در ایران در خلال سالهای 1324-1320 شمسي ، همواره مورد توجه بسیاری از مورخان بوده است. یکی از موضوعاتی که در دوره ساعد مراغه ای نخست وزير وقت ايران (8 فروردین تا 18 آبان 1323) به وقوع پیوست موضوع امتیاز نفت شمال بود. رویکرد دولت ساعد به آمریکا، فشار دیپلماتیک شوروی و اعتراضات حزب توده در کشور باعث بحران سیاسی درکشور و در نهایت استعفای ساعد شد .
واکاوی این حادثه تاریخی می تواند ما را در فهم شرایط ایران در جنگ جهانی دوم کمک کند و بخشی از اتفاقات تاریخی پیرامون نفت را روشن کند.
پس از اشغال ایران موضوع واگذاری امتیاز نفت به یک کمپانی آمریکایی مطرح شد. تفاهم دو رقیب سنتی در ایران و اشغال این کشور سبب شد که بسیاری به این نتیجه برسند که نزدیکی شوروی و انگلیس، فرصت استفاده از رقابت موجود میان دو قدرت از راه نزدیکی به یکی علیه دیگری را از بین برده است و تنها راه مقابله با پیامدهای ناشی از همکاری دو رقیب در ایران، درگیر ساختن دولت آمریکا در امور ایران از راه واگذاری امتیاز نفت به کمپانیهای نفتی آمریکاست. (ذوقی، 1367: ص 189-188)در صورت تحقق این راهکار اوضاع اقتصادی ایران به دلیل درآمدهای نفتی بهبود مییافت و این امکان فراهم میشد تا دولتمردان ایرانی از کمکهای اقتصادی و انسانی آمریکا نیز برای اصلاح امور اقتصادی و اداری استفاده کنند.(علم، 1371: ص 85-70)
در اوایل فوریه 1943 ميلادي (1321شمسي) مقامات رسمی ایران در واشنگتن به کمپانی آمریکایی استاندارد واکیوم[1] پیشنهاد دادند تا امتیاز نفت را بگیرد و کمپانی آمریکایی نیز از این موضوع استقبال کرد. سپس نخست وزیر ایران در 15 نوامبر 1943ميلادي ( آبان 1323شمسي ) از وزیر مختار آمریکا در تهران خواست تا علاقهمندی دولت ایران را به اعطای امتیاز نفت به کمپانیهای آمریکایی، به اطلاع مقامات وزارت امور خارجه برساند. وزارت امور خارجه آمریکا از پیشنهاد ایران استقبال کرد و نمایندگان کمپانی استاندارد برای مذاکره درباره امتیاز منابع نفتی جنوب شرقی ایران (بلوچستان) رهسپار ایران شدند.دولت شوروی نیز با اعزام هیئتی به ایران تقاضای امتیاز نفت شمال را كرد و همین مسئله سبب به وجود آمدن بحرانی در رابطه ایران و شوروی و همچنین تصمیم دولت ایران مبنی بر عدم اعطای هرگونه امتیاز نفتی تا پایان جنگ شد . اساس پیشنهاد کافتارادزه[2] عبارت بود از اینکه در مقابل واگذاری امتیاز استخراج منابع نفت شمال به دولت شوروی 51 درصد از عواید حاصله متعلق به شوروی و 49 درصد متعلق به ایران باشد.( حکیم الهی،1346: ص 121)
ساعد در جلسه خصوصی روز 16 مهرماه مجلس شورای ملی اعلام کرد که هیئت دولت تصمیم گرفته است که موضوع اعطای امتیاز نفت تا خاتمه جنگ و معلوم شدن اوضاع اقتصادی جهان مسکوت بماند. در 20 مهرماه ساعد به کافتارادزه اطلاع داد که دولت ایران هیچگونه امتیازی را به هیچ کشوری تا پایان جنگ نخواهد داد. کافتارادزه در جواب ساعد گفت، این سیاست دولت ایران ممکن است باعث برخورد بین دو کشور گشته و نتایج نامطلوب به بار آورد. جواب رد و صریح دولت ساعد به پیشنهاد دولت شوروی سبب شد تا کافتارادزه در روز دوم آبان ماه در یک مصاحبه مطبوعاتی ضمن بیان شرح مبسوطی راجع به فوائد اعطای امتیاز دولت نفت به دولت شوروی، توجه مطبوعات را به شرائطی که قرار بود در امتیاز گنجانیده شود جلب كند . کافتارادزه گفته بود:
الف) دولت شوروی حاضر است پرداختهای حداقل امتیاز را که تعیین خواهد شد تضمین كند .
ب) صاحب امتیاز متعهد خواهد شد که مواد نفتی را با شرائط ارفاقی برای احتیاجات دولت و مردم ایران باشد.
ج)دولت ایران بازرسی فنی و عملیات صاحب امتیاز و صحت محاسبه منافع و پرداختهای به نفع ایران و غیره را به عمل خواهد آورد.
د) پس از فاصله زمانی معلومی که برای انجام اکتشافات ضروری زمین شناسی کافی باشد، ناحیه امتیاز به طور قطعی تعیین و به قسمتی که در آن وجود منبع نفتی و امکان بهره برداری صنعتی آنها ثابت شود محدود خواهد شد.(ذوقی، 1367: ص 215)
پیشنهاد کافتارادزه با مخالفت شدید دولت و مردم و مطبوعات روبرو شد و فقط حزب توده و اتحادیههای وابسته به آن و نمایندگان حزب مزبور در مجلس شورای ملی از پیشنهاد نامبرده پشتیبانی کردند. روز پنجم آبان ماه 1323شمسي (27اکتبر 1944 ميلادي) نخستین تظاهرات حزب توده به منظور پشتیبانی از اعطای امتیاز نفت شمال به دولت استالین در تهران بر پاشد. در این تظاهرات ارتش سرخ به صورت مستقیم از شرکت کنندگان در میتینگ حمایت کرد به این ترتیب که سربازان و افسران شوروی سوار بر چند دستگاه کامیون در اطراف و جوانب تظاهرکنندگان به حرکت در آمدند و به حمایت آنها پرداختند. تظاهرات برعلیه دولت ساعد تنها در تهران صورت نگرفت، در رشت، تبریز، اصفهان، قزوین و مشهد نیز با تحریک عوامل شوروی و حزب توده تظاهراتی بر علیه دولت بر پاشد. در تبریز تظاهرکنندگان تودهای که قصد حمله به شهربانی و همچنین تصرف ادارات دولتی را داشتند با دفاع پلیس و سربازان ایرانی روبرو شدند ولی به دستور فرمانده نیروهای شوروی، سربازان ایرانی خلع سلاح شده و فرمانده ایرانی را هم از تبریز اخراج کردند.در این تظاهرات چند تن مجروح و یک نفر کشته شد.(حکیم الهی،پیشین: ص 123، شمیم،1344: ص 31؛ ذوقی،پیشین: ص 217)
ساعد در 7 آبان طی مصاحبهای با مطبوعات ضمن پاسخ گویی به اظهارات کافتارادزه و تظاهر کنندگان تودهای و نمایندگان و مطبوعات وابسته به شوروی، دلایل رد پیشنهاد دولت شوروی را چنین تشریح کرد:
«علت اینکه دولت و مجلس ایران تصمیم گرفتهاند که دادن هرگونه امتیاز خارجی به بعد از جنگ موکول شود چند چیز است: اول اینکه در این موقع که نیروی سه دولت متفق در ایران هست هر امتیازی با هر شرط و منافعی داده شود، افکار عامه اینطور تلقی خواهد کرد که شاید دولت آزادی نظر و آزادی تصمیم را در آن امتیاز نداشته باشد. دوم اینکه فعلاً وضع اقتصادی دنیا روشن نیست و بعد از جنگ که روشنتر شد البته ما بهتر میتوانیم تشخیص دهیم که با چه ترتیب و شروطی امتیاز بدهیم. سوم مذاکراتی که در کنفرانس نفت در واشنگتن به عمل آمده موضوع را در بلاتکلیفی و ابهام انداخته است. چهارم تمام گزارشهایی را که از نمایندگان ما در خارج رسیده تایید میکند که تا پایان جنگ هیچ امتیازی داده نشود... ضمناً ناگفته نماند که تصمیم دولت به شرکتهای انگلیسی و آمریکائی که برای موضوع نفت به ایران آمده بودند ابلاغ شد و آنها بدون هیچ نوع رنجشی تصمیم دولت را محترم شمردند» (ذوقی،پیشین: ص 218)
در این بین روزنامههای کشور از جریانات مختلف سیاسی هرکدام بنا بر سیاست حزبی خود این حادثه را تایید یا رد کردند. روزنامه داد در این مورد نوشت:
«اگر دولت ساعد نمیخواست در خصوص امتیاز نفت وارد مذاکره و مطالعه شود چه شده است که نسبت به پیشنهاد کمپانیهای آمریکائی در خصوص نفت مدتی وارد مذاکره شد ، نظریات متخصصین را مورد مداقه قرار داد و این صحبت را میخواست به مرحله عمل بکشاند ولی چون در این ضمن خود را مواجه با مسیون شوروی و ملاقات معاون کمیساریای امورخارجه دولت شوروی دید یکمرتبه عقب نشست. این مانور سیاسی دولت را، منورین ایران نه از آن جهت میدانند که دولت میخواهد در حال آرامش و بدون اشغال متفقین در خاک ایران و در محیطی که مجلس آن به صورت فعلی تشکیل نشده باشد موضوع نفت مورد رسیدگی قرار گیرد زیرا اگر صرفاً این حسن نیت در بین بود از همان روز اول نه متخصص برای مطالعه کار نفت استخدام می كرد و نه نسبت به پیشنهاد کمپانیهای آمریکائی به مذاکره پرداخت. بلکه افکار عمومی این طور قضاوت میكند که چون همسایه شمالی ما برای اخذ امتیاز نفت دست خود را به سوی دولت دراز کرد این صحبت پیش آمد»
روزنامه آژیر نوشت:
« ... عمل واقع شده این است که کابینه ساعد با شرکت متولیان مجلس داشتند روی منابع نفت ایران بند و بستهای تاریک و مظنون میکردند. ورود آقای کافتارادزه پرده از روی کار برداشت. آقایان در مقابل امر واقع شده قرار گرفته، فهمیدند که کار به این سهولت تمام نمیشود. این دلالی به سادگی سر نخواهد گرفت بنابراین لحن خود را عوض کرده گفتند اصلاً دولت ایران میل ندارد هنگام جنگ به موضوع نفت دست بزند...»
و روزنامه ایران ما چنین اظهار نظر کرد:
«...ساعد که در اول ورود قائم مقام کمیساریای خارجی شوروی بدون توجه به اهمیت پیشنهاد شوروی اظهار کمال موافقت و همراهی را با منظور کافتارادزه کرده بود بعد از مشورت با کابینه سازان خود ناگهان رویه خشن و دور از عقل و نزاکت سیاسی پیش گرفت. کسی که چندین ماه با نمایندگان کمپانیهای آمریکائی مذاکره میکرد حتی برای مذاکره با کمپانیهای آمریکائی متخصص آمریکائی به خرج دولت ایران استخدام كرد و با دلال های دغلی مثل فردلیپ[3] ماهها مذاکره و دمسازی راجع به واگذاری اختیار تمام منابع زیر زمینی ایران میکرد و از قبول و حتی مطالعه پیشنهاد کافتارادزه خودداری کرد...»
روزنامه زم تحت عنوان «نفت و سیاست یکجانبه» نظر حزب توده ایران را راجع به اعطای امتیاز نفت به دولت شوروی چنین بیان كرد :
«به عقیده نگارنده دادن امتیاز نفت شمال ایران از لحاظ سیاسی و اقتصادی در حال حاضر به نفع ایران است. دادن این امتیاز باعث خواهد شد که خطر تشکیل ستون پنجمی در نواحی شمالی ایران یعنی در یکی از حساسترین سرحدات همسایه مقتدر ما از بین رفته و روابط سیاسی و اقتصادی صمیمانه بین دولت ایران و شوروی برقرارشود ...» (جامی،1387: ص 202-199)
در 17 آبان سفیر شوروی در تهران اولتیماتومی را تسلیم دولت ایران کرد که در آن از دولت خواسته شده بود تا قاتل و یا قاتلین یک افسر روسی را که در تظاهرات روز 14 آبان ماه به قتل رسیده بود را معرفی كند. در اولتیماتوم دولت شوروی صریحاً ذکر شده بود که چنانچه تعللی در این کار صورت گیرد. فرمانده نیروی های شوروی در ایران به این نتیجه خواهد رسید که نظم و قانون در ایران از بین رفته و الزاماً ارتش سرخ زمام امور را در دست خواهد گرفت. فشارهای سیاسی و نظامی دولت شوروی، فشار حزب توده و سرانجام اولتیماتوم دولت شوروی وضع و موقعیت دولت ساعد را در معرض خطر جدی قرار داد. ساعد برای جلوگیری از وخیمتر شدن بحران، جلسه فوقالعاده هیئت دولت را که روسای بعضی از فراکسیونهای مجلس نیز در آن شرکت داشتند تشکیل داده و تصمیم خود را برای استعفا اعلام داشت. هیئت وزیران نیز که تنها راه تخفیف بحران را در کناره گیری دولت میدید با تصمیم ساعد موافقت کرد. ساعد روز 18 آبان استعفا داد و در 19 آبان هم شاه استعفای ساعد را به دلیل وضع فوقالعاده ای که پیش آمده بود پذیرفت. (ذوقی،پیشین: ص 219؛ منصوری، 1379: ص 69)
مقارن با این جریانات طرحی از طرف نمایندگان مجلس به نام قانون ممنوعیت امتیاز به خارجیها در 3 ماده به شرح زیر تقدیم مجلس[4]شد:
ماده اول: هیچ نخست وزیری و وزیر و اشخاصی که کفالت از مقام و یا معاونت میکنند نمیتوانند راجع به امتیاز نفت با هیچیک از نمایندگان رسمی و غیر رسمی دول مجاور و غیر مجاور با نمایندگان شرکتهای نفت و هرکس غیر از اینها مذاکراتی که صورت رسمی و اثر قانونی دارد بکنند و یا آنکه قراردادی امضاكند .
ماده دوم: نخست وزیران میتوانند برای فروش نفت و طرزی که دولت ایران معادن نفت خود را استخراج و اداره میکند مذاکره و از جریان مذاکرات باید مجلس شورای ملی را مستحضركنند.
ماده سوم: متخلفین از ماده اول به حبس مجرد از 3 تا 8 سال و انفصال دائم از خدمات دولتی محکوم خواهند شد. (حکیم الهی،پیشین: ص 122، شوردان: 1354: ص 57؛ امینی، ص 111-109)
در مجموع نسبت به جریان امتیاز نفت شمال چندین تحلیل وجود دارد در ابتدا باید گفت هدف استالین از طرح موضوع این بود که دولت ایران را به قبول آن پیشنهاد وادار سازد و ضمن به دست آوردن منابع زرخیز نفت شمال پایگاه ثابتی برای اجرای سیاست توسعه طلبی خویش در ایران بدست آورد و اگر دولت ایران مقاومت ورزید این دولت را به این بهانه که امتیاز نفت جنوب ایران در دست انگلیسیهاست، به تبعیض و اتخاذ روش خصمانه نسبت به دولت استالین متهم سازد. ( شمیم،پیشین: ص 31)
دیگر اینکه بحران نفت شمال در واقع در تمایل دولت ایران مبنی بر اعطای نفت شمال به ایالت متحده ریشه داشت. که این اقدام دولت، روسها و انگلیسها را به طرح خواستههای مشابه تشویق کرد. (فاوست، 1374: ص 48) شماری از صاحبنظران بر این عقیده هستند که با توجه به اهمیت مرزهای جنوبی برای شوروی و قرار گرفتن حوزههای نفتی در منطقه قفقاز، شوروی نگران بود که چنانچه دولت ایران امتیاز نفت شمال را به شرکتهای غربی واگذار کند، امنیت مرزهای جنوبی روسیه و حوزههای نفتی واقع در این منطقه به خطر بیفتند. از این منظر بهترین راهکار برای مقابله با این مشکل، گرفتن امتیاز نفت شمال ایران و جلوگیری از حضور کمپانیهای غربی در همسایگی مرزهای جنوبی شوروی بود[5]. گروهی دیگر بر این باورند که با وجود تفاهم اولیه میان انگلستان و شوروی و ایران، از اوایل سال 1323 رقابت دو قدرت در ایران آغاز شد و نقطه عطف آن در انتخابات مجلس چهاردهم بود. بنابراین کوشش شوروی برای گرفتن امتیاز نفت شمال به دلیل برقراری توازن در چارچوب تئوری تعادل در روابط این کشور با بریتانیا در ایران بوده است.(مسعود نیا، فصلنامه تاریخ روابط خارجی، ش 37، ص 105)
پانويس ها :
[1] - Standard Vacuum
[2]- Kaftradze( معاون کمیسر امورخارجه شوروی)
[3] - در ماههای مهر و آبان سال 1323 معلوم شد که دولت ساعد با دکتر فردلیپ دلال کمپانی آمریکایی« سنترال ماینینگ اینوستمنت» و با پادوئی دکتر نخعی و پشتیبانی دکتر میلیسپو جهت واگذاری امتیاز تمام منابع و معادن بجز نفت مدت ده ماه مشغول گفتگو بوده است( برای اطلاعات بیشتر رک: ایران ما، شماره 261- 15/8/1323« ملت ایران ساعد را از خود میراند.
[4] - این قانون در 18 آذر ماه 1323 به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
[5] - برای اطلاعات بیشتر رک:
Foreign Policy (1973-1941) Ramazani, R.K(1975), Iran,s
In Modernization nations, Virginia A Study of Foreign Policy
منابع و ماخذ:
جامی، گذشته چراغ راه آینده، انتشارات ققنوس، تهران، 1387.
حکیم الهی، نصرت الله، عصر پهلوی و تحولات ایران، تهران، شرکت سهامی و چاپ انتشارات کتب ایران، 1346
ذوقی، ایرج، مسایل سیاسی-اقتصادی نفت ایران، پاژنگ، تهران، 1367
شمیم، علی اصغر، ایران در دوره سلطنت محمد رضاه شاه پهلوی، تهران، انتشارات شورای مرکزی جشن شاهنشاهی ایران، شهریور 1344
شوردان، بنجامین، خاورمیانه، نفت و قدرتهای بزرگ، ترجمه عبدالحسین شریفیان، شرکت سهامی انتشارات جیبی، تهران، 1354
علم، مصطفی، نفت، قدرت و اصول، ترجمه: غلامحسین صالحیار، تهران، روزنامه اطلاعات، 1371
فاوست، لوئیس، ایران و جنگ سرد، ترجمه کاوه بیات، انتشارات وزارت امورخارجه، تهران، 1374
مسعودنیا، حسین، «نظری بر تاثیرموضوع نفت شمال در افزایش نفوذ آمریکا در ایران» فصلنامه تاریخ روابط خارجی، شماره 37، سال دهم ، زمستان 87
منصوری، جواد؛ سیر تکوینی انقلاب اسلامی، مرکز چاپ و انتشارات وزارت امورخارجه، تهران، 1379
Foreign Policy (1973-1941) Ramazani, R.K(1975), Iran,s
In Modernization nations, Virginia A Study of Foreign Policy