دیدار از آرشیو سه کیلومتری BP درباره نفت ایران

شرکت BP را می‌توان به عنوان منبعی غنی از حافظه تاریخی شکل‌گیری صنعت نفت ایران و خاورمیانه شناخت، چرا که این شرکت با نام سابق شرکت نفت انگلیس و ایران از نخستین روزهای تحرکات اکتشاف نفت در ایران حضور داشته و بخشی از سوابق حرفه‌ای خود را مدیون نخستین جوشش‌های طلای سیاه در ایران‌زمین است.

کاوه احسانی، پژوهشگر و محقق تاریخ صنعت نفت ایران در سفری به انگلیس، سری به دانشگاه «واریک» در شهر کاونتری زده و از این آرشیو 90 ساله که به گفته او سه کیلومتر از فضای کتابخانه دانشگاه را به خود اختصاص داده، دیدن کرده است.

روایت این پژوهشگر از مهم‌ترین اسناد آرشیوی درباره تاریخ نفت ایران در قالب یادداشتی در زمستان 1379 با عنوان «آرشیو شرکت نفت انگلیس و ایران؛ دریچه‌ای دیگر بر تحقیقات ایرانی» در نشریه گفتگو (شماره 30، صفحات 199 تا 206) به چاپ رسیده است که بازخوانی آن خالی از لطف نیست.

***

یکی از غنی‌ترین منابع قابل تصور برای تدوین تاریخ معاصر ایران، خصوصاً تاریخ ایران در قرن بیستم، که اخیراً در دسترس پژوهشگران قرار گرفته است، آرشیو شرکت نفت انگلیس و ایرانِ سابق، بریتیش پترولیوم (BP) فعلی است که در حال حاضر در دانشگاه «واریک» شهر کاونتری در انگلستان مستقر است. آرشیو مفصل و غنی این شرکت بین‌المللی نفتی که بیش از سه کیلومتر فضای کتابخانه دانشگاه را به خود اختصاص داده است، شامل همه نوع اطلاعات فنی، مهندسی، اقتصادی، جغرافیایی، سیاسی، اداری و مدیریتی مربوط به عملکرد این شرکت طی 90 سال عمر رسمی آن است. از آنجایی که تاریخ شکل‌گیری این شرکت به «قرارداد دارسی» که در سال 1901 با دولت ایران بسته شد برمی‌گردد، تحولات نیم قرن اول فعالیت‌های این شرکت عظیم بین‌المللی نیز با تاریخ معاصر ایران عجین شده است. در این آرشیو تمام مدارک، مکاتبات، مراسلات و بررسی‌های کادرها، مسئولین و مدیران شرکت و همچنین نقشه‌های جغرافیایی  معماری و عکس‌های متعددی از تأسیسات و زندگی اجتماعی شرکت و غیره به صورتی دقیق و منظم طبقه‌بندی شده و از طریق فهرست کامپیوتری در محل آرشیو در اختیار پژوهشگران قرار گرفته است. مکان آرشیو در ساختمانی جداگانه، جنب کتابخانه اصلی دانشگاه واقع است. پژوهشگران می‌باید ابتدا شخصاً و به طور مستقیم از طریق مکاتبه با پست الکترونیک با مسئولین آرشیو تماس گرفته و با معرفی خود و موضوع تحقیق خود اجازه استفاده از آرشیو را به طور رسمی تقاضا کنند. در صورت عدم امکان حضور مستقیم در محل آرشیو، برخی اسناد البته با هزینه نسبتاً بالا قابل تکثیر و ارسال از طریق پست است، ولی به نظر می‌آید که مسئولین آرشیو با اکراه با این نوع تقاضا برخورد کرده و ترجیح می‌دهند اسناد حضوراً و در خود محل آرشیو مورد استفاده قرار بگیرد.

به طور کلی مسئولین آرشیو نسبت به شیوه استفاده متقاضیان از این اسناد حساسیت زیادی نشان می‌دهند و اگرچه با پژوهشگران کمال همکاری و کمک را مبذول می‌دارند، ولی در عین حال سعی می‌کنند با اعمال نظارت دقیق بر نوع استفاده‌ای که از این اسناد به عمل می‌آید از «استفاده غیرمجاز» (و شاید منفی از دید شرکت و نسبت به شرکت) از منابع خود جلوگیری کنند و احتمالاً به همین دلیل است که پژوهشگر موظف است پیش از دسترسی به این اسناد طی یک قرارداد رسمی با آرشیو متعهد شود که هر نوع رجوع مستقیم و نقل قول از مطالب آرشیو را پیش از انتشار مورد بررسی و تأیید مسئولین آرشیو قرار دهد تا صحت و دقت آن تأیید شود.

به هر حال باید در نظر داشت که این آرشیو یک شرکت خصوصی و انتفاعی است که در اختیار عموم قرار می‌گیرد و طبیعتاً مقررات و ضوابط خود را دارد. مهم در دسترس بودن این اسناد است و اینکه به محض شناسایی جدیت پژوهشگر مسئولین آرشیو کمال همکاری را داشته و از هیچ کمک منطقی دریغ نمی‌کنند.

اسناد به صورت پرونده‌های جداگانه با شماره، تیتر و موضوع علی‌حده به صورت رایانه‌ای طبقه‌بندی شده است. به طور مثال برای یافتن منابع مربوط به «مسکن در آبادان» فهرستی مشتمل بر 25 پرونده مختلف که در هر کدام به صورت مستقیم یا غیرمستقیم راجع به این موضوع اطلاعاتی دارند، ارائه می‌شود. معمولاً هر پرونده یک توضیح مختصر دارد که طی یک پاراگراف اطلاعات اساسی و خلاصه محتوی پرونده را روی همان صفحه کامپیوتر ارائه می‌کند. دقت و نظم فوق‌العاده‌ای که در تنظیم این آرشیو به کار رفته، باعث شده پژوهشگر بتواند تمام زمان و نیروی خود را صرف بررسی اطلاعات موجود و نه یک جستجوی بی‌انتها برای یافتن مطلب بکند.

در مورد اهمیت این اسناد برای تاریخ معاصر ایران (و خاورمیانه) مشکل بتوان چیزی گفت که به اغراق شبیه نباشد. شرکت نفت ایران و انگلیس طی چهار دهه بزرگترین کارفرمای خصوصی در ایران بود و فعالیت‌هایش نیز یکی از منابع اصلی درآمد ارزی کشور را تشکیل می‌داد، آن هم در حساس‌ترین دوره‌ای از تاریخ معاصر ایران که در خلال آن یا دولت مدرن در حال شکل‌گیری و استقرار بود و یا مملکت در اشغال نیروهای بیگانه قرار داشت. از این رو رجوع به این آرشیو می‌تواند در وهله اول به برداشت ما از جنبه‌های مختلف تاریخ اقتصادی، سیاسی و منطقه‌ای و اجتماعی نیمه اول قرن بیستم کمک شایانی بکند. خصوصاً که منابع این آرشیو تا به حال مورد بررسی پژوهشگران و مورخین قرار نگرفته‌اند. شاید ذکر دو نمونه کوچک به روشن‌تر شدن مسأله کمک کند.

اعتصاب کارگران صنعت نفت در سال 1325/1946 بزرگترین اعتصاب صنعتی تاریخ ایران در دوره پیش از انقلاب 1357 بود. این اعتصاب گسترده باعث عقب‌نشینی هر چند موقت شرکت نفت، اقتدار حزب توده – آن هم موقت – و اقدامات پیشگیرانه دولت قوام شد که در نهایت به تحقق نسبی خواسته‌های کارگران و گذراندن قانون کار از مجلس منجر شد. در مورد این واقعه مهم تاریخی بررسی‌های متعددی صورت گرفته است که عمدتاً از منابعی چون اسناد وزارت‌های خارجه بریتانیا و آمریکا، تا حدودی آرشیوهای ایران، انتشارات و خاطرات فعالین تحرکات کارگری و حزبی و رجال سیاسی ایرانی و خارجی آن دوره، گزارش‌های سازمان بین‌المللی کار (ILO) و اتحادیه بین‌المللی کارگری بهره برده‌اند، اما آرشیو شرکت نفت که حاوی اسناد، گزارش‌ها و تحلیل‌های یکی از طرفین اصلی این اعتصاب می‌باشد هنوز مورد بررسی قرار نگرفته است حال آن که مروری گذرا بر این اسناد گذشته از جزئیات جدید تاریخی، از دغدغه‌های مهم اقتصادی و مدیریتی گردانندگان پالایشگاه و صنعت نفت که در بطن وقایع بوده‌اند و در عین حال روحیه و طرز برخورد آنها با مسئله نیروی کار و درخواست‌های آن‌ها و جمعیت بومی منطقه نکات درخور توجهی را در خود دارند.

یکی از مزایای مهم اسناد شرکت نفت، سهم آن در روشن شدن تاریخ جغرافیایی و تاریخ اجتماعی بخش‌های جنوب غربی ایران در این دوره است. موضوعی که در مقایسه با تاریخ سیاسی و تا حدی تاریخ اقتصادی کشور در ادوار مشابه بسیار تحول‌نیافته‌تر است. برای مثال تاریخ مشکلات و مسائل شهرسازی در شهرهای صنعتی جدیدی چون آبادان و مسجدسلیمان و مسئله وفق دادن نیروی کار غیرماهر بومی با صنعت نوین از طریق ایجاد موسسات آموزشی، تفریحی و تغییر نو مسکن و معماری مسکونی آن سامان از جمله موضوعاتی است که این آرشیو می‌تواند در مورد آنها اطلاعات درخور توجهی در اختیار پژوهشگران قرار دهد. در عین حال این آرشیو می‌تواند در مورد تاریخ فن‌آوری جدید و انتقال آن از خارج و نحوه پیاده کردن آن در خوزستان، تاریخ ادغام اقتصادی ایران در بازار جهانی از طریق تولید و صدور کالای مورد نیاز در سطح بین‌المللی، پدید آوردن دستگاه اداری مدیریتی مدرن در مملکت که زیربنای شرکت ملی نفت ایران و وزارت نفت بعدی شد، اطلاعات ارزشمندی را در اختیار محققین قرار بدهد.

علاوه بر مضامین فوق باید در نظر داشت که شرکت نفت، دولت مرکزی ایران و جامعه محلی خوزستان طی نیم قرن با یکدیگر تداخل و تعاملی دائم و گریزناپذیر داشته‌اند و دینامیسم مسائل اساسی هر یک از آنها – مثل جدال بر سر میزان اقتدار نخبگان محلی، میزان مسئولیت برای به وجود آوردن نهادهای نوین محلی – مانند شهرداری آبادان – حوزه اختیارات و مسئولیت نیروها و بازیگران محلی در مقایسه با دولت مرکزی و شرکت نفت و چانه‌زنی و رقابت دائمی که بر سر این مسائل و دیگر موارد ذی‌ربط به رابطه دولت مرکزی ایران و جوامع محلی یک شکل خاص تاریخی بخشیده است. این خود از جمله دیگر مباحث مهمی است که این مجموعه اسناد می‌تواند برای روشن‌تر شدن آن مؤثر واقع گردد.