کنتراتچی ها در صنعت نفت

قديمي ترين پيمانكاران صنعت نفت در منطقه لالي

واژه قرارداد ((Contract از همان مقطع ابتدایی فعالیت صنعت نفت در ایران، وارد ادبیات بومی منطقه می شود و اصطلاح "کنترات" از آنجا به گویش ساکنان محلی راه مي يابد. این واژه در کنار بسیاری واژگان دیگر، اصطلاحات عبارات و واژگان انگلیسی هستند که به مرور وارد زبان و گویش ساکنان محلی خوزستان شده و سپس ساير نقاط كشور شده و تا کنون نیز باقی مانده است. (نیکوبخت 1396)

مستندات تاریخیِ مسجدسلیمان، اولین شهر نفتی ایران، یکی از قدیمی ترین پیمانکاران رسمی طرف قرارداد با کمپانی را که به تامین بخشی از خدمات کمپانی می پرداخت، حاج رستم شارانی زاده معرفی می کند (عباسی شهنی 1383) و البته نام های دیگری نیز در این زمینه در مسجدسلیمان و پس از آن در هفتکل مطرح بوده اند که در اسناد اداره مستغلات مسجدسلیمان ثبت شده است.

لالی، منطقه نفتخیز نزدیک به مسجدسلیمان نیز در دوران رونق فعالیت کمپانی در آنجا بسیار مورد توجه بود و بخشی از خدمات نيز توسط پیمانکاران که عموما از خانواده های حاجی پور و قنبری بودند تامین می شد.

از نام های مطرح دیگر در بخش پیمانکاران داخلی می توان به آقای مستوفی اشاره نمود که در قالب یک پیمان، خدمات حمل و نقل صنعت نفت را در دوره ای تامین و بعدها در تهران نیز با خرید ساختمان کوچه یغما، این ساختمان را در اختیار شرکت سهامی نفت گذارد و امروزه این ساختمان با نام ساختمان مرکزی هشتم در خیابان جمهوری تهران شناخته می شود.

نمونه قرارداد پيمانكاري نفت در سال 1326 (1946 ميلادي)

در جای جای مناطق اکتشاف و بهره برداری نفت، انعقاد چنین قراردادهای پیمانکاری (کنترات) مرسوم بوده است. بواسطه نمونه ای که از اسناد این گونه قراردادها مربوط به سال 1325 در اختیار داریم مشخص می شود که پیمانکار ایرانی را در این قراردادها که به صورت دو زبانه تنظیم می شده، "کنتراتچی" مي ناميدند. (نگاه کنید به تصویر قرارداد کنترات شماره440)

نیازهای صنعت نفت، اما تنها نیازهای خدماتی و تامینی نبود. نیازهای فنی و صنعتی نیز به مرور زمان در صنعت نفت مطرح و تامین کنندگانی برای این گونه خدمات تخصصی یافت شد که در قالب قراردادهای پیمانکاری بین المللی تامین می شد.

به عنوان مثال در مبحث احداث خطوط لوله، خصوصا زماني كه به خطوط لوله کلاس بالاتر در حوزه گاز ترش نياز بود، شرکت آمریکایی برادران ویلیامز وارد صنعت نفت ایران شد.

با توسعه فعالیت های صنعت نفت در ادوار بعد و افزایش شرکت های پیمانکاری خارجی در کشور، تهیه و تصویب قانون قرارداد پیمانکاری اکتشاف و تولید بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت های اروپایی ضرورت یافت و نهایتا در تاریخ 31/3/1348 به تصويب رسيد.

در ماده واحده این قانون که به امضای رئیس وقت مجلس سنا، جعفر شریف امامی، رسيده است، می خوانیم: "قرارداد بین شرکت ملی نفت ایران و شرکت های انترپریز دورشرش اداکتیویته پترولیر "‌اراپ" آجیپ اس. پ. آ. هیسپانیکا دو پترولئوس اس ‌آ "‌هیسپانویل" پتروفینا "‌اس آ" و اوستور ایشه مینراوال فروآلتونگ آگ "او.ام.و" که مشتمل بر یک مقدمه و سی و نه ماده و یک ضمیمه و دو نامه‌ متبادله می‌باشد و در تاریخ ۱۳۴۷٫۱۲٫۱۲ امضاء و مبادله گردیده تصویب و به دولت اجازه داده می‌شود مفاد آن را به مورد اجرا بگذارد. قانون فوق مشتمل بر یک ماده و متن قرارداد ضمیمه که در جلسه روز پنجشنبه پانزدهم خرداد ماه یک هزار و سیصد و چهل و هشت به تصویب‌ مجلس شورای ملی رسیده بود در جلسه روز شنبه سی و یکم خرداد ماه یک هزار و سیصد و چهل و هشت شمسی به تصویب مجلس سنا رسید." (قوانین و مقررات نفت/ ج یک /ص 1108) در این قرارداد که در تهران و در تاریخ ۱۲ اسفند ۱۳۴۷ برابر ۳ مارس ۱۹۶۹ بین شرکت ملی نفت ایران به عنوان طرف اول و پنج شرکت خارجی منعقد شده بود، این شرکت ها این گونه معرفی شده بودند:

۱ - انترپریز دوروشرش اداکتیویته پترولیر اراپ (‌الف) مؤسسه دولتی نفتی فرانسوی که اداره مرکزی آن در شماره ۷ خیابان نلاتون پاریس ۱۵ فرانسه ‌واقع است.

۲ - آجیپ اس. پ. آ. (‌آجیپ) شرکت ایتالیایی که مرکز آن در سان دوناتا میلانز (‌ایتالیا) واقع است.

۳ - هیسپانیکا دوپترولئوس اس آ (‌هیسپانویل) شرکت اسپانیایی که مرکز آن در پلازا دو واسکزد و ملا شماره ۱۲ در مادرید (‌اسپانیا) واقع است.

۴ - پتروفینا اس آ شرکت بلژیکی که مرکز آن در خیابان لالوا شماره ۳۳ در بروکسل (‌بلژیک) واقع است.

۵ - اوستریشه مینرالئول فروالتونگ آگ (‌او. ام. و) شرکت اتریشی که مرکز آن در شماره ۵ از اتوواگنر پلاتز در وین ۹ (‌اتریش) واقع است.

در قرارداد مذکور تفاهم حاصل است که استفاده و منافع اقتصادی طرف دوم به موجب این قرارداد مشاعاً متعلق به هر یک از اعضای نامبرده ‌باشد. و اعلام گردید: نظر به این که شرکت ملی نفت ایران مایل است همکاری و خدمات پیمانکار ذیصلاحیتی را به منظور تأمین سرمایه‌گذاری و انجام عملیات نفتی در قسمتی از سرزمین ایران جلب نماید، شرکت های مذکور انتخاب و طرف قرارداد واقع شدند.

موضوع پیمان، طبق ماده سوم قرارداد این گونه اعلام شد که طرف دوم خدمات مشروح در زیر را به نحو مقرر در این قرارداد برای شرکت ملی نفت انجام خواهد داد و:

الف - خدمات فنی - اراپ (‌الف) به عنوان پیمانکار کل اداره و انجام کلیه عملیات لازم را که مربوط به اکتشاف و بهره‌برداری نفت در ناحیه واگذاری ‌باشد بر عهده خواهد داشت.

ب - خدمات مالی - اعضای طرف دوم از طریق کارگزار خود وجوه لازم برای انجام و تکمیل عملیات اکتشافی و همچنین در صورت کشف نفت وجوه‌ لازم جهت انجام عملیات ارزیابی و توسعه را که به موجب این قرارداد مقتضی باشد در اختیار شرکت ملی نفت قرار خواهد داد.

*قراردادهای پیمانکاری در صنعت نفت، همچون هر موضوع دیگری به مرور ایام و با تجربیات به دست آمده و گاه نیز با آزمون و خطا به مرور تکمیل و عملیاتی تر شد.

عملیات اکتشاف مطابق مقررات این قرارداد منحصراً به ریسک طرف دوم خواهد بود و بنابر این وجوه مصرف شده در عملیات مزبور به صورت وام‌ بدون بهره تلقی می‌شود که بازپرداخت آن موقوف به کشف و تولید نفت به میزان تجاری خواهد بود. وجوهی که از طریق کارگزار به منظور تأمین ‌هزینه‌های ارزیابی و توسعه در اختیار شرکت ملی نفت قرار داده می‌شود، به عنوان وام با بهره تلقی و بر طبق روش مقرر در این قرارداد بازپرداخت‌خواهد شد. ج - خدمات بازرگانی - اعضای طرف دوم از طریق کارگزار خود مقادیری نفت خام را به نحو مقرر در این قرارداد از طرف شرکت ملی نفت در بازارهای‌ دنیا به فروش خواهند رسانید. د - اجرت - شرکت ملی نفت بدین وسیله تضمین می‌کند که به عنوان اجرت در قبال خدماتی که طرف دوم انجام می‌دهد مقادیری از نفت خام تولیدی‌ از نواحی مورد بهره‌برداری را که به موجب مقررات این قرارداد عملیات توسعه در آن انجام شده و به عنوان ذخیره ملی کنار گذاشته نشده باشد به قیمتی‌که توافق گردد به طرف دوم بفروشد.

در ماده چهارم این قرارداد پیمانکاری، دوره اکتشاف هشت سال خواهد بود ولی شرکت ملی نفت هر گاه ضرورت ایجاب نماید می‌تواند از پیمانکار کل بخواهد که عملیات اکتشافی‌ را برای یک مرحله اضافی دو سال ادامه دهد. به مجرد چنین تقاضایی پیمانکار کل عملیات اکتشافی را برای مدت اضافی مذکور طبق مقررات بند ۸‌ ماده ۱۲ این قرارداد ادامه خواهد داد. همچنین شرکت ملی نفت در صورت تحقق شرایط با تقاضای پیمانکار کل مبنی بر ادامه‌ عملیات اکتشافی به مدت دو سال موافقت خواهد کرد.

ضمنا چنانچه در پایان دوره هشت‌ساله عملیات اکتشافی منتج به ثبوت ناحیه بهره‌برداری نگردد دوره اکتشاف با رعایت مقررات به خودی ‌خود پایان خواهد یافت و این قرارداد پایان خواهد پذیرفت ولی در صورتی که پیمانکار کل اجازه ادامه عملیات اکتشافی را برای یک مدت اضافی دوساله دریافت کرده باشد، مقررات فوق عیناً در خاتمه دوره ده‌ ساله نیز قابل اطلاق خواهد بود.

طبق ماده بعدی مسئولیت مالی عملیات موضوع این قرارداد همیشه بر عهده شرکت ملی نفت خواهد بود با این تفاهم که کلیه وجوه لازم برای انجام عملیات‌ اکتشافی و ارزیابی و توسعه توسط طرف دوم از طریق کارگزار طرف مزبور تأمین خواهد گردید تا آن گاه که وجوه حاصله از عملیات موضوع این قراردادکه عاید شرکت ملی نفت می‌گردد به حدی برسد که شرکت ملی نفت را قادر بر تأمین هزینه‌های عملیات ارزیابی و توسعه بنماید.

همچنین تفاهم حاصل شد که مسئولیت شرکت ملی نفت در مقابل طرف دوم نسبت به بازپرداخت وجوهی که پرداخت می‌شود فقط در صورتی خواهد بود که میدان تجاری کشف و تولید به میزان تجاری شروع شده باشد.

قراردادهای پیمانکاری در صنعت نفت، همچون هر موضوع دیگری به مرور ایام و با تجربیات به دست آمده و گاه نیز با آزمون و خطا به مرور تکمیل و عملیاتی تر شد. اگر در ابتدای فعالیت کاشفان نفت بر اساس گزارش هایی که سر آرنولد ویلسون به ما می دهد (ویلسون1941) تامین نیازها و خدمات از طریق توانمندی های محدود محلی و ذیل بندهایی از قراردادهای اصلی امتیاز نفت بود، پس از آن با استفاده از "کنترانچی ها" نیازهای داخلی صنعت نفت تامین گردید و در همین مقاطع نیز تاثیر اجتماعی شگرف حضور این طبقه نوظهور در شرکت شهرهای نفتی ایران را شاهد هستیم.

با تدوین قوانین و مقررات در مجلس شورای ملی و مجلس سنا و ابلاغ قانونی آن قوانین به شرکت ملی شده نفت، قراردادهای پیمانکاری ساختار مناسب تری پیدا نمود و در طول این تاریخ یکصد و چند ساله به مرور کامل و کامل تر گردید.

فرشید خدادادیان

مدرس دانشگاه و پژوهشگر تاریخ نفت

منابع (به ترتیب استفاده در متن):

رویا نیکوبخت، ورود واژگان کاشفان انگلیسی نفت به زبان مردم خوزستان، بی نا 1396 تهران
دانش عباسی شهنی، تاریخ مسجدسلیمان، 1383، هیرمند، تهران.
قوانین و مقررات نفت گاز و پتروشیمی، جلد یک، امور حقوقی شرکت ملی نفت ایران 1382 تهران.
آرنولد ویلسون، جنوب غرب ایران، ترجمه فریور جوانبخت موثق، 1396، پیام امروز، تهران.