روزنگار نفت/ دي ماه

آغاز به كار شركت نفت خزر؛ ارجاع پرونده نفت به ديوان لاهه، قطع صادرات نفت ايران در پي اعتصاب كاركنان صنعت نفت؛ سفر هيات اعزامي امام (ره) به مناطق نفتخيز؛ افتتاح ساختمان شركت ملي نفت ايران و ...

موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت

دكتر فاطمه ترکچی

اول دی ماه 1377: شركت نفت خزر آغاز به كار كرد. با توجه به اهميت روزافزون منطقه نفتي درياي مازندران، شركت نفت خزر در دي 1376 تأسيس شد. اين شركت، يكي از پنج شركت اكتشاف و توليد زيرمجموعه شركت ملي نفت ايران است كه كار اكتشاف، توسعه و توليد منابع نفت و گاز منطقه خزر شامل سه استان ساحلي گيلان، مازندران و گلستان و همچنين، آب‌هاي ايران در درياي مازندران را برعهده دارد. نظارت بر اجراي تمام قراردادهاي منعقده بين شركت ملي نفت ايران و شركت‌ها يا دولت‌هاي خارجي به منظور مطالعه و توسعه ميادين نفتي در درياي مازندران، همچنين نظارت بر مسائل زيست‌محيطي مرتبط با عمليات اكتشاف و توسعه ذخاير نفت و گاز در درياي مازندران نيز از وظايف اين شركت مي‌باشد.

شركت نفت خزر پس از تأسيس، تصميم گرفت كه كل حوزه جنوبي درياي مازندران را مورد مطالعه جامع قرار دهد كه اين امر با عقد قرارداد مطالعه اكتشافي با سه شركت خارجي در دي ماه 1377 آغاز شد و آذر ماه 1379 به پايان رسيد.

چهارم دی ماه 1331: دکتر محمد مصدق با ارجاع مسئله غرامت به داوري دیوان لاهه موافقت كرد. در 29 دسامبر 1952 برابر با هشتم دي 1331، دي.جي اچسن، وزير امور خارجه آمريكا به آنتوني ايدن، وزير امورخارجه انگليس پيامي به اين مضمون ارسال كرد كه لويي هندرسن، سفير آمريكا در ايران پس از مذاكراتي دشوار با مصدق در 25 دي موفق شدكه موافقت موقت او را با داوري در خصوص مسئله نفت - با صرف نظر از شرايطي كه در گذشته براي اين كار قائل شده بود- به دست آورد. هندرسن درباره صادرات نفت نيز با مصدق صحبت كرده و توضيح داده است كه شركت‌هاي بزرگ نفتي رضايت داده‌اند كه در صورت توافق در خصوص مسئله غرامت و فراهم بودن شرايط بازرگاني رضايت‌بخش همكاري كنند. همچنين، مذاكراتي هم براي خريد حدود 100ميليون دلار نفت از سوي دولت آمريكا صورت گرفته و مقدمات آن آماده است.

در همين پيام آمده بود، به نظر دكتر مصدق دولت انگليس به دنبال بهانه‌اي است كه حصول توافق را به تأخير اندازد و اين دولت دست به كار توطئه براي براندازي حكومت فعلي ايران است، بنابراين، دكتر مصدق بر آن است كه مشكل را هرچه زودتر با ملت ايران در ميان بگذارد و به آنها بگويد كه اميد كمكي از منابع غربي نداشته باشند و براي نجات از ورشكستگي و حفظ استقلال ملي تنها به خود اتكا كنند. هندرسن همچنين تأكيد كرده بود كه آمريكا تنها در صورتي حاضر به معامله نفت با ايران خواهد بود كه مسئله غرامت حل شود. در پايان اين پيام، اچسن به ايدن متذكر شده بود كه مصدق ممكن است رأي خود را عوض كند، بنابراين، بايد پاسخ فوري براي او فرستاده شود.

چهارم دی ماه 1354: مجتمع پتروشيمي شيراز قرارداد اجناس فله واحد آمونياك را با شركت انگليسي همفريز اند گلاسكو منعقد كرد.

پنجم دی ماه 1329: بازگشت لايحه نفت به دولت؛ پس از اينكه لايحه نفت كه بر اساس قرارداد الحاقي تنظيم شده بود در كميسيون نفت مجلس شوراي ملي رد و نمايندگان مخالف، آن را براي استيفاي حقوق ايران كافي ندانستند، رزم‌آرا نخست‌وزير وقت در 5 دي 1329 اين لايحه را از مجلس پس گرفت و اعلام كرد كه اقدامات ديگري را براي استيفاي حقوق ايران انجام خواهد داد.

پنجم دی ماه 1357: قطع كامل صادرات نفت ايران؛ به دنبال اعتصاب كاركنان صنعت نفت در همراهي با انقلاب اسلامي، توليد نفت به پايين‌ترين حد خود رسيد و در پنجم دي 1357 با اعتصاب كاركنان پايانه نفتي خارگ، صادرات نفت به طور كامل قطع شد. يك روز بعد، امام‌خميني(ره) در پيامي از اعتصابيون صنعت نفت تشكر كرد و از ملت ايران خواست كه حامي آنان باشند. در همين روز دولت كاركنان اعتصابي به ويژه نمايندگان آنها را تهديد به محاكمه در دادگاه نظامي كرد.

هشتم دی ماه 1357: در پی گسترده شدن اعتصابات کارکنان شرکت ملی نفت ایران در جریان اعتراضات علیه رژیم شاه و احتمال بروز کمبود نفت در داخل کشور، هیاتی پنج نفره از سوی امام خمینی (ره) ماموریت یافت تا با سفر به مناطق نفتخیز و مذاکره با اعتصاب کنندگان، امکان تولید نفت به قدر نیاز داخل را فراهم آورد. مهندس مهدی بازرگان، آیت ا.. هاشمی رفسنجانی و هاشم صباغیان از حمله اعضای این هیات بودند.

هشتم دی ماه 1343: تأسيس شركت ملي صنايع پتروشيمي؛ شركت ملي صنايع پتروشيمي با سرمايه 3/8 ميليارد ريال (متعلق به شركت ملي نفت ايران) در هشتم دي 1343 تأسيس شد. فعاليت در زمينه صنايع پتروشيمي در ايران از اواخر سال 1337 آغاز و بنگاهي به نام بنگاه كود شيميايي وابسته به وزارت اقتصاد تأسيس شد. در سال 1343 با بهره‌برداري از مجتمع توليد كود شيميايي شيراز، اولين واحد پتروشيمي در كشور افتتاح شد.

پس از آن نيز در تير 1344 قانون توسعه صنايع پتروشيمي به تصويب رسيد كه بر آن اساس، به شركت ملي صنايع پتروشيمي اجازه داده شد مستقيما با مؤسسات و شركت‌هاي ايراني و خارجي براي توليد فرآورده‌هاي پتروشيمي وارد مشاركت شود.

یازدهم دی ماه 1352: شركت ملي صنايع پتروشيمي مالكيت كامل شركت سهامي شيميايي زكرياي رازي را كه در سال 1345، به منظور تأمين كود مورد نياز كشور، با توجه به اهميت كودهاي شيميايي در افزايش محصولات كشاورزي، با مشاركت 50-50 شركت ملي صنايع پتروشيمي از يك طرف و شركت آلايد كميكال آمريكا از طرف ديگر به وجود آمده بود، بر عهده گرفت.

سیزدهم دی ماه 1357: همكاري كاركنان صنعت نفت براي سقوط رژيم پهلوي؛ در پي تبليغات نفاق‌افكنانه رژيم پهلوي مبني بر اينكه كاركنان اعتصابي صنعت نفت اجراي فرمان امام‌خميني(ره) مبني بر توليد نفت مورد نياز داخلي را نپذيرفته‌اند، سنديكاي مشترك كاركنان صنعت نفت با انتشار اطلاعيه‌اي بر همراهي كاركنان صنعت نفت با نهضت ملت ايران به رهبري امام‌خميني(ره) تا سقوط رژيم پهلوي و برقراري جمهوري اسلامي تأكيد كرد.

چهاردهم دی ماه 1346: افتتاح مجتمع پتروشيمي آبادان؛ قرار داد مجتمع پتروشيمي آبادان با هدف بهره‌گيري از گازهاي سبك مازاد پالايشگاه آبادان براي توليد سالانه 20 هزار تن مواد اوليه پلاستيك (PVC)، 10 تن مواد پاك‌كننده (DDB) و 24هزار تن سود سوزآور بين شركت ملي پتروشيمي ايران با 74 درصد سهام و شركت «بي. اف. گودريچ» با 26 درصد سهام در سال 1344 منعقد گرديد. قرارداد ساخت اين مجتمع در سال 1345 با شركت لاماس آمريكا به امضا رسيد و عمليات ساختماني آن در فاصله تير 1346 تا ارديبهشت 1348 انجام گرفت. اين مجتمع در 14 دي 1346 افتتاح شد.

چهاردهم دی ماه 1351: شركت كربن ايران به صورت سهامي عام تأسيس شد و چهار روز بعد در اداره ثبت شركت‌ها و مؤسسات غيرتجاري ثبت شد.

پانزدهم دی ماه 1348: راه‌اندازي مجتمع شيميايي خارگ؛ عمليات احداث مجتمع شيميايي خارگ بر اساس قراردادي بين شركت ملي پتروشيمي ايران و شركت آماتو از اوايل سال 1344 آغاز شد. طراحي و مهندسي واحدهاي اين مجتمع به عهده شركت آمريكايي بريچارد بود و عمليات ساختماني به وسيله شركت شيميايي و مهندسي چيودا ژاپن انجام گرفت. اين مجتمع در 15 دي 1348 با توليد محصولات پروپان، بوتان، گاز مايع و گوگرد آغاز به كار كرد. تأسيسات مجتمع شيميايي خارگ كه امروزه پتروشيمي خارگ ناميده مي‌شود در شمال‌غرب جزيره خارگ قرار دارد.

شانزدهم دی ماه 1345: آغاز عمليات ساخت پالايشگاه مدرس؛ قرارداد ايجاد پالايشگاه مدرس در يكم فروردين 1344 بين دولت هندوستان از يك طرف و شركت ملي نفت ايران و شركت آماكس از طرف ديگر در تهران به امضا رسيد. شركت آماكو به علت موافقت نكردن با افزايش سرمايه‌گذاري، از اين مشاركت كناره‌گيري كرد و سهام خود را به دولت هند فروخت و در 16 دي 1345، كلنگ ساختمان پالايشگاه از سوي ايندرا گاندي، نخست‌وزير هند در مدرس به زمين زده شد و عمليات ساخت پالايشگاه 5/2 ميليون تني مدرس متعلق به شركت ملي نفت ايران آغاز شد. قرار بود نفت خام مورد نياز اين پالايشگاه از منطقه داريوش (درود) در خليج‌فارس كه متعلق به شركت نفت ايران پان آمريكن (ايپاك) بود، تأمين شود. ظرفيت پالايشگاه فوق با انجام تغييراتي به تدريج از 5/2 به 8/2 ميليون تن در سال رسيد. طراحي، ساخت و راه‌اندازي اين پالايشگاه تحت نظارت مستقيم كارشناسان شركت ملي نفت ايران انجام شد.

هجدهم دی ماه 1358: قانون لغو قراردادهاي نفتي مغاير با قانون ملي شدن صنعت نفت ايران تصويب گرديد.

هجدهم دی ماه 1359: فعاليت مجدد كاركنان صنعت نفت به فرمان امام‌خميني(ره)؛ هيئت اعزامي منتخب امام(ره) به مناطق نفت‌خيز جنوب براي رفع كمبود سوخت داخلي، ضمن بررسي‌هاي لازم و مشورت با نمايندگان اعتصابيون در اطلاعيه شماره پنج خود از تمام كاركنان صنعت نفت خواست با همكاري سنديكاي مشترك كاركنان صنعت نفت ايران به سر كار خود بازگردند و وظايف محوله را با دقت و علاقه‌مندي تمام انجام دهند. اين هيئت همچنين در ابلاغيه‌هاي 6 و 7 خود به ترتيب از كاركنان تأسيسات نفتي گچساران و كاركنان امور جمع‌آوري و پالايش گاز منطقه آغاجاري ـ ميان‌كوه نيز خواست كه فعاليت خود را از سر گيرند.

بیست و یکم دی ماه 1343: بهره‌برداري از خط لوله منطقه تهران ـ قزوين آغاز گرديد.

بیست و دوم دی ماه 1348: انعقاد قرارداد پالايشگاه فارس؛ قرارداد ايجاد پالايشگاه فارس (شيراز) در 22 دي 1348 بين شركت ملي نفت ايران و شركت ايتاليايي «اسنام پروجتي» منعقد شد. ظرفيت اين پالايشگاه 2 ميليون تن در سال بود و نفت خام مورد نياز آن به وسيله خط لوله 10 اينچي از گچساران تأمين مي‌شد.

بیست و سوم دی ماه 1345: با اجراي طرح احداث لوله اصلي گاز ايران، شركت ملي گاز ايران مسئول اجراي سيستم توزيع گاز در شهرها و نصب وسايل و لوازم اندازه‌گيري و كنترل گاز در دروازه تحويل گاز گرديد.

بیست و چهارم دی ماه 1332: شركت‌هاي آمريكايي در كنسرسيوم نفت ايران؛ در جلسه شوراي امنيت ملي آمريكا كه در 14 ژانويه 1954 برابر با 24 دي 1332 برگزار شد، دالس، وزير امور خارجه آمريكا با اشاره به گزارش 7 ژانويه هوور، معاون وزارت خارجه گفت: «اكنون كه انگليس پذيرفته است كه در كنسرسيوم نفت ايران سهم اقليت را داشته باشد، مهم‌ترين مسئله‌اي كه مي‌ماند اين است كه از نظر قضايي راه مشاركت شركت‌هاي آمريكايي در اين كنسرسيوم باز شود.» به دنبال طرح اين موضوع، چند روز بعد در 19 ژانويه، دادستان كل آمريكا مجوز مشاركت شركت‌هاي آمريكايي در كنسرسيوم ايران را به شوراي امنيت ملي آمريكا ارائه كرد.

بیست و پنجم دی ماه 1344: ابلاغ سازمان جدید برای شركت ملي نفت ايران؛ در اين روز سازمان جديد شركت ملي نفت ايران از سوي مديرعامل وقت شركت در غالب بخشنامه‌اي ابلاغ شد. بر اساس اين بخشنامه، از آن تاريخ به بعد سازمان شركت ملي نفت مشتمل بر چهار امور ستادي، توليد و پالايش و پخش نفت، بين‌الملل و اداري مالي بازرگاني شد كه تمام اين امور زير نظر مديرعامل اداره مي‌شد. پس از پيروزي انقلاب اسلامي و تشكيل دولت جديد در سال 1358 براي اداره اين مجموعه صنعتي و اقتصادي، وزارت نفت تأسيس شد.

در ساختار وزارت نفت بخشي از واحدهاي ستادي و اداري، مالي و بازرگاني و همچنين امور بين‌الملل شركت نفت به عنوان حوزه‌هاي معاونت ده‌گانه واحدهاي ستادي وزارتخانه قرار گرفتند و شركت ملي نفت ايران با سازمان جديد در كنار سه شركت ملي گاز، صنايع پتروشيمي و پالايش و پخش فرآورده‌هاي نفتي، به عنوان چهار شركت اصلي وزارت نفت جاي گرفت.

بیست و پنجم دی ماه 1353: ايران در تحريم نفتي غرب شركت نكرد. به دنبال تحريم نفتي كه از سوي كشورهاي عربي عليه كشورهاي غربي حامي اسرائيل در جنگ رمضان در سال 1973م (1352خ) انجام پذيرفت، محمدرضا شاه پهلوي در 25 دي 1353 اعلام كرد كه ايران در تحريم نفتي غرب شركت نمي‌كند و حتي قسمتي از منافع نفتي خود را براي بهبود اقتصاد اروپايي غربي هزينه خواهد كرد.

بیست و ششم دی ماه 1330: سازمان سيا پس از بررسي درخواست مصدق براي دريافت كمك اضطراري 10 ميليون دلاري از آمريكا در 17 ژانويه 1952 برابر با 26 دي 1330 در گزارشي نتايج اين بررسي را اعلام كرد. در اين گزارش آمده بود: «اگرچه ممكن است مصدق در تصوير وضع و فوريت خطر اغراق كرده باشد، با اين همه به نظر نمي‌رسد كه حكومت ايران بتواند از اوايل مارس به بعد قادر به ايفاي تعهدات مالي خود شود.» سيا همچنين در اين گزارش پيش‌بيني مي‌كند كه مصدق به مذاكرات خود با چك‌اسلواكي و لهستان ادامه خواهد داد و شايد بتواند حدود 2 ميليون تن نفت به آنها بفروشد و شايد هم بتواند با برخي از كشورهاي بلوك شوروي وارد معامله شود. ولي به نظر نمي‌رسد اين كشورها بتوانند تعداد كافي نفتكش براي حمل نفت فراهم كنند. بنابراين، موفقيت ايران در اين خصوص جنبه موقتي خواهد داشت. روز بعد در 27 دي در ملاقات مصدق با هندرسن درباره كمك آمريكا به ايران، هندرسن به مصدق اطلاع داد كه وام درخواستي ايران مورد موافقت قرار نگرفته است و مصدق هم تهديد كرد كه نفت را به شوروي خواهد فروخت.

بیست و هفتم دی ماه 1342: افتتاح ساختمان مركزي شركت ملي نفت ايران؛ ساختمان مركزي شركت ملي نفت ايران روز پنجشنبه 26 دي 1342 در تهران به طور رسمي افتتاح شد. زيربناي اين ساختمان 16 طبقه، 29381 مترمربع است كه ساخت آن سه سال به طول انجاميد. مجموع هزينه ساختمان و تأسيسات و خريد زمين بر 478 ميليون و 500 هزار ريال بالغ شده كه 18 ميليون ريال آن مربوط به خريد زمين بود. اسكلت ساختمان از بتن مسلح است و به منظور مقاومت ساختمان در مقابل زلزله دو برج به ارتفاع عمارت در قسمت نهايي آن بنا شده است.

بیست و هفتم دی ماه 1315: علي‌اكبر داور، وزير ماليه، دو لايحه در خصوص واگذاري امتياز استخراج نفت در بخشي از كشور و همچنين واگذاري امتياز احداث لوله نفت به شركت نفت آمريكا را به مجلس شوراي ملي تقديم كرد. قرارداد اول كه در 29 ماده تنظيم شده بود به امضاي شارل كارلمرهارت و فردريك گاردنر كلاپ، نمايندگان شركت و علي‌اكبر داور رسيده بود.

بیست و هشتم دی ماه 1343: شركت نفت لاوان (لاپكو) بر اساس قراردادي بين شركت ملي نفت ايران و شركت‌هاي آتلانتيك، ريچفيلد، سان اويل، يونيون آو كاليفرنيا و مورفي اويل در 28 دي 1343 تأسيس شد و از آبان سال 1347 آغاز به كار كرد. تقسيم سود شركت به صورت 75 درصد براي شركت ملي نفت ايران و 25 درصد براي ساير شركت‌ها بود. منطقه عملياتي شركت نفت لاوان مساحتي حدود 8 هزار كيلومتر مربع از جزيره لاوان در خليج‌فارس را در بر مي‌گرفت. نفت خام استخراج‌شده از سال 1345 جنبه تجاري يافت و به همين منظور تأسيسات زيردريايي به نام ميدان ساسان در منطقه ايجاد شد كه ظرفيت توليد آن حدود 10 ميليون تن در سال بود. نفت خام توليدشده با يك خط لوله زير دريا به جزيره و اسكله هدايت مي‌شد. در اين اسكله‌ها امكان بارگيري براي نفتكش‌هايي با ظرفيت 200 هزار تن وجود داشت.

بیست و هشتم دی ماه 1346: اولين طرح گازرساني شهري؛ شبكه گاز شهر شيراز به عنوان اولين طرح گازرساني در كشور روز پنجشنبه 28 دي 1346 مورد بهره‌برداري قرار گرفت. طراحي و مهندسي اين طرح كه در فاز نخست 1200 مشترك خانگي و تجاري را زير پوشش قرار داد، توسط شركت ملي گاز ايران انجام شد. همزمان با اين طرح، ظرفيت طرح توسعه كارخانه تصفيه گاز گچساران و تأسيسات ورودي گاز به شيراز نيز آغاز شد تا علاوه بر مصرف‌كنندگان صنعتي، مصرف گاز 200 هزار مشترك خانگي و تجاري را تأمين كند.

بیست و هشتم دی ماه 1357: اخراج كاركنان خارجي شركت‌هاي نفتي؛ به دنبال اوج‌گيري انقلاب اسلامي و ادامه اعتصاب كاركنان صنعت نفت در روز 28 دي 1357 باقي مانده كاركنان خارجي شركت‌هاي نفت توسط اعتصابيون اخراج شدند. پيش‌تر از آن به دنبال شروع اعتصاب كاركنان صنعت نفت برخي از كاركنان خارجي كشور را ترك كرده بودند.

سی ام دی ماه 1327: استيضاح دولت وقت به خاطر نفت جنوب؛ در جلسه روز 30 دي 1327 مجلس شوراي ملي، يكي از نمايندگان به نام عباس اسكندري، دولت را در خصوص مسئله نفت جنوب استيضاح كرد و طرحي را مبني بر درخواست لغو امتياز سال 1933 با امضاي 9 نماينده ديگر ارائه داد. از عباس اسكندري همچنين به عنوان كسي ياد مي‌شود كه براي اولين ‌بار پيشنهاد ملي‌شدن صنعت نفت را در 30 امرداد 1327 در مجلس شوراي ملي مطرح كرد.