گاه شمار ملی شدن صنعت نفت

شاهنامه آزادی

داستان ملی شدن نفت در خاطره نسل ما به «شاهنامه آزادی» تبدل شده است؛ از 29 اسفند 1329 تا 28 مرداد 1332 نه یک حدیث تاریخی، که سرود آزادی است و سرود آزادی سر از قید زمان برمی‌کشد، چیزی را می‌سراید و چیزی را می‌ستاید که هنوز اتفاق نیفتاده، یا به تمام و کمال اتفاق نیفتاده و آرزو می‌شود که در آینده اتفاق بیفتد. سرود آزادی، حدیث آرزومندی است. قصه‌ای که در گذشته به بن‌بست رسیده و امید فردا را رقم می‌زند، و بازگو کردن آن بهانه‌ای می‌شود برای بیان اشتیاقی شورانگیز که تحقق چیزی بسیار عزیز را در امروز و فردا آرزومند است...

آنچه در پی می‌آید، حدیثی مجمل است از این سرود آزادی، از روزهایی که نخستین زمزمه‌های ملی شدن نفت در مجلس چهاردهم مطرح شد و تا تصویب ملی شدن نفت در مجلس سنا دوام یافت.  

هفتم آذر ماه 1323: دکتر مصدق طرح دو فوریتی در مورد ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به خارجیان را به مجلس ارائه كرد.

11 آذر ماه 1323: طرح دوفوریتی دکتر مصدق در مورد ممنوعیت واگذاری امتیاز نفت به خارجیان، در مجلس به تصویب رسید و به صورت قانون درآمد.

15 فروردین ماه 1325: موافقت‌نامه معروف به قوام ـ سادچیکف در مورد نفت شمال بین ایران و اتحاد شوروی امضا شد.

14 اسفند ماه 1325: سیدحسن تقی‌زاده در نامه‌ای به قوام السلطنه، نخست وزیر، خواستار تجدید نظر در میزان حق الامتیاز ایران از نفت جنوب شد.

29 مهر ماه 1326: موافقت‌نامه قوام ـ سادچیکف از طرف مجلس باطل اعلام شد. واگذاری امتیاز نفت به خارجیان مطلقا ممنون گردید و دولت مکلف به استیفای حقوق ایران از نفت جنوب شد.

18 آذر ماه 1326: دولت قوام سقوط کرد و مذاکرات دولت با کمپانی نفت جنوب برای استیفای حقوق ایران متوقف شد.

30 مرداد ماه 1327: پیشنهاد ملی شدن نفت برای نخستین بار توسط عباس اسکندری در مجلس مطرح شد.

18 اسفند ماه 1327: محمد ساعد، نخست وزیر، شخصا وارد مذاکرات نفت شد و خواستار قبول اصل پنجاه ـ پنجاه از طرف شرکت نفت ایران و انگلیس شد.

15 خرداد ماه 1328: رحیمیان، نماینده قوچان در مجلس، از لزوم ملی کردن نفت سخن گفت.

26 تیر ماه 1328: قرارداد الحاقی گس ـ گلشائیان از طرف گلشائیان به نمایندگی از طرف دولت ایران به امضا رسید.

28 تیر ماه 1328: لایحه نفت یا قرارداد گس ـ گلشائیان به مجلس تقدیم شد. این لایحه در جلسه مشترک کمیسیون دارایی و کمیسیون بازرگانی و پیشه و هنر به تصویب رسید.

سوم مرداد ماه 1328: گلشائیان از وجود یک اختلاف اساسی در مواضع اولیه طرف ایرانی و نماینده شرکت نفت انگلیس و ایران پرده برداشت.

27 شهریور ماه 1328: در نتیجه کاهش نرخ لیره در برابر دلار، پرداخت‌های «شرکت نفت انگلیس و ایران» به ایران نیز تقلیل یافت.

21 مهر ماه 1328: محمد ساعد، نخست وزیر، به منظور ترغیب شرکت نفت به انعطاف بیشتر، در برابر خواسته‌های ایران به لندن رفت.

اول آبان ماه 1328: بیست تن از نمایندگان گروه‌های مختلف در منزل دکتر مصدق جبهه واحدی به نام «جبهه ملی» تشکیل دادند.

20 خرداد ماه 1329: آیت‌الله سید ابوالقاسم کاشانی که در تبعید به سر می‌برد، در میان استقبال عظیم مردم به تهران بازگشت.

30 خرداد ماه 1329: به درخواست علی منصور، کمیسیون مخصوصی برای رسیدگی به کار نفت تشکیل شد و لایحه نفت به این کمیسیون ارجاع شد.

پنجم تیر ماه 1329: علی منصور از نخست وزیری استعفا داد و حاجعلی رزم‌آرا فرمان نخست وزیری گرفت.

27 شهریور ماه 1329: کمیسیون نفت به سیاست مبهم رزم‌آرا در خصوص نفت اعتراض کرد و خواستار در اختیار قرار گرفتن پرونده و سوابق مذاکرات نفت شد.

ششم مهر ماه 1329: نمایندگان جبهه ملی در مجلس، رزم‌آرا را به علت تعلل در اجرای قانون 29 مهر سال 1326 (در مورد نفت جنوب) استیضاح کردند.

13 آبان ماه 1329: انگلیسی‌ها در جلسات خود با مامورین وزارت خارجه آمریکا از آنان خواستند که اعلام توافق آرامکو و عربستان را به تعویق بیندازند.

4 آذر ماه 1329: پیشنهاد ملی کردن نفت برای نخستین بار در خانه نریمان توسط نمایندگان جبهه ملی به تصویب رسید.

هشتم آذر ماه 1329: دکتر مصدق، حائری‌زاده، صالح، مکی و دکتر شایگان پیشنهادی به کمیسیون نفت در مورد ملی شدن نفت در تمام مناطق ایران دادند.

11 آذر ماه 1329: رزم‌آرا با نماینده کمپانی در تهران ملاقات کرد و امضای قریب الوقوع توافق آرامکو و عربستان سعودی را به وی متذکر شد. 

14 آذر ماه 1329: نماینده کمپانی نفت در پاسخ رزم‌آرا اظهار داشت که هیچ گونه توافق جدیدی بین عربستان و آرامکو به امضا نرسیده است.

26 آذر ماه 1329: دکتر مصدق در خصوص منافع اقتصادی ملی شدن صنعت نفت در ایران، به مجلس گزارش داد.

28 آذر ماه 1329: دکتر شایگان در جلسه مجلس به نمایندگان اطمینان داد که با ملی شدن صنعت نفت، درآمد ایران افزایش خواهد یافت.

سوم دی ماه 1329: دکتر مظفر بقایی در جلسه مجلس شورا از بستن شدن پالایشگاه آبادان و فروش نفت خام سخن گفت و پیش‌بینی کرد که ازدحام مشتریان در اسکله‌ها، مثل دکان‌های نانوایی خواهد بود.

پنجم دی ماه 1329: رزم‌آرا لایحه نفت را از مجلس پس گرفت.

نهم دی ماه 1329: چهار روز بعد از پس گرفتن لایحه نفت توسط رزم‌آرا از مجلس، قرارداد تنصیف منافع عربستان و شرکت نفتی آرامکو به امضا رسید.

11 دی ماه 1329: رزم‌آرا در ملاقات با شاه برای انحلال مجلس و اعلام حکومت نظامی در صورت بهتر نشدن وضع توافق کردند.

14 دی ماه 1329: مجلس سخنان فروهر (وزیر دارایی) در هنگام استرداد لایحه نفت را مردود دانست و فروهر ناگزیر به استعفا شد.

21 دی ماه 1329: گزارش کمیسیون نفت در مخالفت با لایحه گس ـ گلشائیان در مجلس تایید شد.

سوم بهمن ماه 1329: گریدی، سفیر آمریکا، در گزارش به وزارت امور خارجه آمریکا وضعیت نخست وزیر و راه‌های پیش‌روی وی را ارزیابی کرد. او در این گزارش از روی خوش نشان ندادن شاه به نخست وزیران قوی و کارشکنی وی در برابر رزم‌آرا خبر داد.

سوم بهمن ماه 1329: در گزارش سفیر آمریکا آمده است که رزم آرا به شوروی‌ها اطلاع داده بود که جلوی وام اکزیم بانک را به منظور جلوگیری از افزایش نفوذ آمریکا گرفته است.

21 بهمن ماه 1329: رزم آرا در مذاکره با نماینده کمپانی بار دیگر مسئله تنصیف منافع را مطرح کرد.

21 بهمن ماه 1329: شرکت نفت با تنصیف عواید در ایران مخالفت کرد.

اول اسفند ماه 1329: بانک مرکزی انگلیس در گزارش خود به وزارت خارجه آن کشور درخواست مطالعه امکانات مداخله از راه اشغال نظامی میدان‌های نفتی و تصفیه خانه را مطرح کرد.

دوم اسفند ماه 1329: رزم آرا در برابر نمایندگان کمیسیون نفت اظهار داشت که به شرط خودداری از شتابزدگی با فکر ملی کردن صنعت نفت مخالفتی ندارد.

چهارم اسفند ماه 1329: سفیر بریتانیا در ملاقات با رزم آرا اعلام کرد انگلستان با هرگونه طرحی که متضمن ملی شدن صنعت نفت باشد، مخالف است و آمادگی شرکت برای مذاکره درباره برقراری تنصیف عواید را مطرح کرد.

11 اسفند 1329: اعلامیه‌ای از سوی فداییان اسلام منتشر شد که مردم را برای روز بعد به جلسه سخنرانی در خصوص «مقدرات ایران و نفت» در مسجد سلطانی دعوت می‌کرد.

11 اسفند 1329: آیت‌الله کاشانی نیز در اعلامیه‌ای طبقات مردم را به شرکت در جلسه سخنرانی در مسجد سلطانی دعوت کرد.

12 اسفند 1329: سفیر بریتانیا در تهران، با نورث کرافت، نماینده کمپانی، در مورد سیاست رزم آرا در قضیه نفت به مذاکره پرداخت.

12 اسفند 1329: رزم‌آرا در کمیسیون نفت حضور یافت و اعلام کرد که موضوع نفت برای مطالعه متخصصین ارجاع شده است.

12 اسفند 1329: دکتر مصدق در نامه‌ای به رزم آرا نوشت: ملت ایران مطمئن است که در همان سالِ اول ملی شدن صنعت نفت، بیش از اینها بفروشد و عواید کسب کند.

14 اسفند 1329: حسین مکی در سخنرانی خود در کمیسیون نفت پیش بینی کرد که نفت ایران تحت هرگونه شرایطی، بعد از ملی شدن، به فروش خواهد رفت.

16 اسفند 1329: رزم آرا توسط خلیل طهماسبی، از اعضای فداییان اسلام، کشته شد.

16 اسفند 1329: شاه چند ساعت پس از ترور رزم آرا، اسدالله علم را به دیدن سفیر انگلیس فرستاد تا از نظر او درباره کسی که باید دولت جدید را تشکیل دهد، اگاه شود.

16 اسفند 1329: سفیر آمریکا در گزارش به واشنگتن، ترور رزم آرا را به دلیل روی موافق نشان دادن او با فعالیت‌های کمونیستی و عمل در جهت منافع خارجی‌ها در مسئله نفت دانست.

17 اسفند 1329: دکتر مصدق، پیشنهاد ملی شدن نفت را در کمیسیون صنعت مخصوص نفت به رای گذاشت و به اتفاق آرا تصویب شد.

21 اسفند 1329: حسین علاء مامور تشکیل کابینه شد.

23 اسفند 1329: سفیر انگلیس از علا درخواست کرد که موضوع اختلاف با کمپانی به داوری ارجاع شود. علا با این درخواست مخالفت کرد.

24 اسفند 1329: گزارش کمیسیون نفت مبنی بر ملی شدن صنعت نفت به اتفاق آرا در مجلس شورای ملی تصویب شد.

26 اسفند ماه 1329: دین اچسن، وزیر امور خارجه آمریکا، در تلگرافی به سفیر آن کشور در تهران، از عدم مخالفت آمریکا با ملی کردن نفت در ایران به منظور جلوگیری از افتادن این کشور به دامان شوروی خبر داد.

26 اسفند 1329: مک‌گی برای دیدار با شاه و علا و کسب اطلاعات تازه از مسئله نفت وارد تهران شد.

27 اسفند 1329: بریتانیا از همان روز ترور رزم آرا، بر آن بود که اگر در تهران با بن‌بست مواجه شود، به زور متوسل گردد. به همین جهت دو ناوچه جنگی به خلیج فارس اعزام کرد.

29 اسفند 1329: گزارش کمیسیون نفت در سنا به تصویب رسید و صنعت نفت در ایران ملی شد.

(با استفاده از كتاب خواب آشفته نفت، از دكتر محمد علي موحد)

تهيه و تنظيم: شادي معرفتي

مركز اسناد صنعت نفت