تاریخچه منازل سازماني در صنعت نفت/ بخش دوم

منازل ويلايي (بنگله) شركت نفت ايران و انگليس
در منطقه چشمه علي، مسجد سليمان

تاریخچه معماری صنعت نفت در مناطق نفتخیز جنوب:

پس از اینكه وجود نفت در مخازن زیرزمینی به میزان قابل توجهی محرز گردید، احداث تعداد محدودی ساختمان مسكونی، به شكل ابتدایی، توسط شركت نفت در دستور كار قرار گرفت. منازل و سایر ساختمان ها درآن زمان استاندارد مدون و مشخصی نداشتند و به دلیل كمبود وسايل نقلیه سعی می شد از مواد و مصالح طبیعی منطقه كه سنگ وگچ بود، استفاده شود.

پس از مدتی به دلیل ادامه و گسترش عملیات اكتشافی و طبعا ورود تعدادی كارشناس خارجی، نیاز به واحدهای مسكونی و اداری بیشتر، كاملأ محسوس بود ولی تفكر اصلی غالب بر مسؤولین وقت (عملیات اكتشاف، حفاری و بهره برداری) مجالی برای مسائل رفاهی كاركنان باقی نمی گذاشت.

به هر حال علی رغم احداث چندین ساختمان، هنوز تمامی كارگران بومی و تعدادی از كارشناسان و كارمندان رده پائین در چادر بسر می بردند. اما تدریجا با افزایش دامنه فعالیت ها، لزوم خانه سازی و راهسازی به صورت نامحدود اجتناب ناپذیر شد و از آنجا كه شركت نفت در آن زمان فاقد اداره و هر گونه تشكیلات دیگر در خصوص خانه سازی بود، لذا ساخت چندین باب ساختمان را به پیمانكاران محلی واگذار نمود.

طبق شواهد و قراین موثق مبتنی بر آنچه در پیش گفتار به آن اشاره شد، اولین پیمانكار كه قرارداد خانه سازی با وی منعقد گردید فردی به نام "حاج محمد تقی هادی زاده" بود كه در افواه عمومی و شركت، به "نفتی" معروف شده بود.

منازل صنعتگران در منطقه پشت برج مسجد سليمان (1337 خورشيدي)

ساختمان های اولیه شركت نفت با سبك و سیاق معماری متداول آن زمان خوزستان دارای دیوارهای بسیار قطور از سنگ و لاشه و ملات گل یا مخلوطی از خاك و گچ بود. در مواردی كه دیوارها به هم نزدیك و به عبارتی دهنه دیوارها تنگ بود، عموما ار سقف طاق ضربی استفاده می شد و در غیر این صورت با قراردادن لوله های فولادی قطور با فواصل معینی روی دیوار ها و چیدن ورق های موجدار فلزی روی آنها، نسبت به ایجاد سقف ساختمان اقدام می شد.

درباره نوع اول طاق ضربی به دلیل محدودیت در ایجاد داربست و عدم ضرورت آن، سقف ها نسبتا كوتاه بود و در مورد دوم به دلیل جلوگیری از تبادل گرما از بالا به پایین سقف ها را بلند طراحی می كردند. در هر صورت پس از ایجاد سقف به ضخامت نسبتا زیادی خاك رس روی آن ریخته و پس از شیب بندی پشت بام با كاهگل اندود می شد.

در این گونه ساخت و سازها كه نسل اول ساختمان های مسكونی و اداری شركت نفت بودند و عمدتأ در مسجد سلیمان احداث گردید، هیچ گونه اثری از معماری خاصی دیده نمی شد، زیرا همان طور كه در ابتدا به آن اشاره شد هدف ایجاد سرپناهی مطمئن و ثابت برای مسؤولین وقت شركت نفت در مركز مناطق نفت خیز و سایر نواحی بود كه بسیاری از این ساختمان ها تاكنون تخریب و نوسازی شده اند یا در شرف ویرانی هستند.

البته ساخت اینگونه بناها مختص مسجد سلیمان نبود، بلكه تدریجا به سایر مناطق از جمله اهواز كه در آن زمان به علت موقعیت سوق الجیشی خود، مركز تداركات مسجد سلیمان و سایر مناطق نفت خیز شده بود سرایت كرد. در همین راستا چندین انبار و كارگاه در محله خرمكوشك برپا گردید. (اگر چه در مقاله حاضر به ساختمان سازی در مسجد سلیمان و اهواز اشاره شده است ولی بازگشت و گذاری اندك در سایر مناطق درمی یابیم نحوه ساخت و ساز در تمامی نواحی به همین سبك و سیاق بوده است.)

نماهاي بيروني و داخلي آشپزخانه خانه هاي كارگري كه با گاز طبيعي و ترش، شبانه روز مي سوخت. بويلرهاي فلزي نيز براي گرم كردن آب مورد استفاده قرار مي گرفت.

در تاریخ یكصد و اندی ساله عملیات ساختمانی كه عمری همتراز با پیدایش نفت دارد می توان كلیه ساختمانهای اداری و مسكونی را به چهار دوره یا چهار نسل متفاوت از یكدیگر تقسیم نمود (بدون مرزبندی زمانی بین آنها):

نسل اول- در نسل اول كه ساختمان ها عجولانه جایگزین چادر های صحرایی شده بودند، علاوه براینكه هیچ گونه سبك معماری در آنها مشاهده نمی شد از استحكام كافی نیز برخوردار نبودند و تجهیزات رفاهی در آنها وجود نداشت، فقط در بعضی ادارات و منازل جهت تهویه هوا بادبزن های بزرگی از برزنت، حصیر یا تركیبی از هر دو تهیه و در فاصله معینی به سقف ساختمان آویزان می شد و طنابی را به قسمت تحتانی و وسط آنها متصل نموده و مستخدمی در امتداد طناب ایستاده با كشیدن و رها نمودن منظم این بادبزن، هوای گرم و طاقت فرسای محیط را قابل تحمل می نمود.

البته در مراحل بعدی ساختمان سازی جهت غلبه بیشتر بر گرمای تابستان ایجاد و احداث زیرزمین با الهام گرفتن از سرداب های دزفول و شوشتر در دستور كار معماران قرار گرفت كه آثار و بقایاي آن را می توان در چند ساختمان باقیمانده مسجد سلیمان مشاهده نمود.

نسل دوم- در نسل دوم یا دوره بعدی ساختمان سازی، نگاه مسؤولان به مسكن صرفا ایجاد سرپناه نبود و سعی شد هنر معماری و ظرافت در طراحی و ساخت منازل دیده شود. در این دوره ابتدا آهك و سپس سیمان پرتلند به كمك سایر مصالح ساختمانی آمد و حاصل كار بسیار دلپذیرتر از نسل قبل از خود شد.

منازل كارمندي شركت نفت در خرمكوشك اهواز (1351 خورشيدي)

در بسیاری از این بناها ردپایی از معماران اصفهانی دیده می شود. سنگ نماهای ساختمانی صیقل خورده درب های تمام چوب با كنده كاری و در بعضی از قسمت های ساختمان آثاری از گچبری در سقف و دیوارها دیده می شد. این منازل كه مخصوص رؤسا و مدیران خارجی شركت نفت در مسجد سلیمان بود، به بنگله شهرت يافتند.

از ديگر خصوصیات دیگر این گونه اماكن پوشش ایوانی در جلو ساختمان و قسمت های دیگر آن بود كه در معرض مستقیم تابش آفتاب قرار داشت. از تجهیزات رفاهی قابل توجه جدید در این منازل یخچال های نفتی بود كه به تازگی وارد مناطق نفتخیز (مسجد سلیمان) شده بود. در اواخر این دوره با احداث و راه اندازی نیروگاه برق تمبی و تأسیسات آبیاری گدارلندر (با فاصله زمانی چند ساله) نیروی الكتریكی و آب لوله كشی به منازل و ادارات راه یافت.

در دوره سوم به موازات گسترش عملیات اكتشاف و استخراج نفت و افزایش تولید و تقویت بنیه مالی، سازماندهی جدیدی در تشكیلات اداری صورت گرفت و بخش ساختمان (Construction) ایجاد شد.

در این مقطع كه می توان آن را دوره سوم ناميد، انبوه سازی منازل كارگری و كارمندی در تمامی مناطق در دستور كار قرار گرفت. هر چند محور و ملاك ساخت و ساز در این مقاله نواحی مسجد سلیمان و اهواز در نظر گرفته شده است ولی با اندكی تفحص در اقصی نقاط مناطق نفت خیز جنوب و نگاهی كوتاه به نوع ساختمان ها، مصالح به كار رفته، شكل ظاهری و بالاخره نوع معماری آنها، در می یابیم همه با اندك فاصله زمانی از یكدیگر و تقریبا در یك دوره خاص و بایك سیاست و مدیریت متمركز ساخته شده اند. این دوره (دوره سوم) كه طولانی ترین زمان را به خود اختصاص مي دهد از نظر تعداد منازل ساخته شده و سایر اماكن عمومی مانند مجتمع های آموزشی، اداری، رفاهی، درمانگاهی و... نیز ركورد دار می باشد.

نمايي از منازل كارگري در مسجد سليمان

در این ساخت و سازها، معماری سنتی جای خود را به مهندسی داده تقریبا بام تمام ساختمان های اداری و منازل كارگری و كارمندی از حالت سنتی خود خارج و سقف كاذب و شیروانی فلزی جایگزین آن شد. این گونه ساختمان ها كه در تیپ های متفاوت ساخته شده بود یك هدف اساسی خاص را در طراحی خود دنبال می كردند و آن در امان بودن از تابش نور مستقیم و عمودی خورشید در تابستان طاقت فرسای خوزستان بوده است. هر چند كه در زمستان ها نیز در مقابل نزولات آسمانی كه بعضأ به صورت رگبار ظاهر می شد، ساختمان را مانند چتری محافظت می نمود. از نظر فنی هم امتیازاتی را می توان به آن داد از جمله بخشی از تأسیسات خانه مانند سیم كشی برق و بعضأ لوله كشی آب بر روی سقف كاذب و زیر شیروانی نصب می شد. در این سیستم در دو طرف ساختمان و زیر شیروانی دریچه هایی جهت تهویه فضای بالای سقف كاذب تعبیه شده است.

معماری داخل ساختمان های كارگری و كارمندی رده پایین بسیار ساده بوده و مورد چشمگیری در آنها دیده نمی شد، ولی منازل مسئولین كه اغلب خارجی ها در آن ساكن بودند در زمان خود از معماری خاصی بهره می برد. پنجره ها در عمق دیوار قرار گرفته به طوری كه حداقل گرما به داخل نفوذ می كرد. ضمنأ در موقع باز بودن آن، فضایی از داخل اتاق ها اشغال نكرده و مشكلی برای ساكنین ایجاد نمی كرد.

در سالن هاي پذیرایی، شومینه زیبا و گچبری ساده پیرامون آن و آجر كاری نسوز در داخل آن از تجربه معماران و مهندسان آن دوره حكايت داشت. دودكش شومینه در عمق دیوار به بالای ساختمان هدایت شده و با ارتفاع حدود دو متر از شیروانی به صورت آجركاری نمایان مي شد كه بعد از سالیان بسیار به رغم استفاده نكردن از شومینه همچنان برقرار است.

بسیاری از كارشناسان "سیویل" این نوع معماری را الهام گرفته از منازل قدیمی در انگلستان می دانند، با این تفاوت كه كاربرد شیروانی در انگلیس بیشتر در مقابل محافظت از بارندگی بود و براي شومینه نیز كه در كشور مذكور عمومیت داشت، به جای سوخت مايع، عمدتا از ذغال سنگ و چوب استفاده می شد. فضای داخلی ساختمان نیز با خانه های سنتی ایرانی كه دارای اندرونی و بیرونی بودهند، تفاوت اساسی داشت آنچه مسلم است با توجه به اشراف كامل مسئولین خارجی به ویژه انگلیسی ها بر امور كلیدی و اركان صنعت نفت، همه ساخت و سازها با طراحی و نظارت آنها صورت می گرفت. خیابان بندی و ایجاد معابر در بخش های مختلف مسكونی و اداری نیز با همان سبك و سیاق اروپایی است. كوی نيوسايت (فدايیان اسلام) در اهواز نمونه بارز این گونه معماری است. در محوطه «خرم كوشك» كه ساختمان ها از قدمت و پیشینه بالاتری برخوردارند، ساختمان ها بدون سقف كاذب و شیروانی بوده و نكته قابل توجه این است كه تعدادی از منازل پشت روابط عمومی دارای بادگیر است. با توجه به اینكه تعبیه این گونه بادگیرها مختص منازل در مناطق كویری و از جمله شهر یزد است، طراحی و ساخت این تعداد خانه را می توان به معماران یزدی نسبت داد.

از اواسط دهه چهل كه مركزیت مناطق نفتخیز تدریجأ از مسجد سلیمان به اهواز انتقال یافت، نیاز به منازل مسكونی در اهواز مجددا افزایش یافت و مسؤولان مربوطه ناچار به اجاره منازل بیشتری در سطح شهر شدند. این در حالی بود كه منازل شركتی نواحی دیگر مانند هفتکل و مسجد سلیمان به دلیل تخلیه و نداشتن متقاضی شركتی در اختیار ادارات و بعضا افراد متفرقه قرار گرفت. در این مقطع از زمان، فعالیت های اداره ساختمان بیشتر معطوف به احداث، نوسازی و توسعه اماكن رفاهی عمومی، اداری، بهداشتی و آموزشی در منطقه اهواز بود، به طوری كه باشگاه نفت كارمندان در باغ خرمكوشك، تخریب و به جای آن ساختمان نوبنیاد روابط عمومی شركت ملی مناطق نفت خیز احداث شد.

همچنين باشگاه اهواز در منطقه مسكونی كارون و باشگاه گلف در بالای تپه ای مشرف به جاده ماهشهر راه اندازی شد. باشگاه ساحل كه قبل از آن به قایقرانی معروف بود، به ساختمان كنوني خود منتقل شد و بالاخره درمانگاه كارمندان، اورژانس و بیمارستان چهار تخته امدادی در محل فعلی خود كوی فدائیان اسلام به بهره برداری رسید. (گزارش روابط عمومی شركت ملی مناطق نفتخیز-13/06/1387)

منازل معروف به بیست فوتی ها

در كنار كتاب های رسمی تاریخ نفت كه به بازگویی، تشریح و تحلیل پیشینه اين صنعت و بررسی حوادث و وقایع مهم و سرنوشت ساز آن می پردازد، بخش مهمي از اتقافات را باید در لابه لای خاطرات كاركنان صنعت نفت جستجو كرد. اين افراد در حقيقت تاریخ زنده صنعت نفت به شمار می روند و اهمیت این خاطره ها به عنوان تاریخ شفاهی، آن است كه به مسائل عامتری مي پردازد كه كمتر مورد توجه تاریخ نوشته های رسمی قرار گرفته است. به عبارتي از اين رهگذر ناگفته ها و گوشه های تاریک بسياري در تاریخ باز می شود.

قديمي ترين منازل كارگري ساخته شده در مسجد سليمان، معروف به 20 فوتي ها (1292 خورشيدي)

آقای محمدرضا دادگر، همکار با ذوق و اهل قلم كه روزگار كودكی خویش را در خانه های سازمانی شركت نفت در مسجدسلیمان سپری كرده است، خاطره های خود را از زندگی كاركنان صنعت نفت در دهه 1340 خورشيدي (1960م) در قالب خاطره داستان های زیبایی تحت عنوان «بیست فوتی ها» به دست چاپ سپرده كه اشاره به بخش هايي از آن خالي از لطف نيست:

در آن زمان شركت سه نوع منزل سازمانی برای كارگران ساخته بود كه به ترتیب اهمیت عبارت بودند از: نوع درجه اول، منازل سه اتاقی؛ نوع درجه دوم، منازل دو اتاقی؛ نوع درجه سوم: منازل بیست فوتی شامل دو اتاق و هر اتاق به مساحت 10 فوت مربع بودند.

نوع اول و دوم همان منازل معروف به«سی برنج» بود که به كارگران باسابقه، استادكاران و ارشدها تعلق داشت. اين منازل از سنگ ساخته شده و دارای سقف شیروانی، حیاط، حمام، توالت و بخاری گازسوز بود. اغلب اين منازل، علاوه بر حیاط سنگفرش شده، باغچه ای هم در پشت ساختمان داشت. از این نوع منازل مسكونی بیشتر در نواحی نفتون، چشمه علی، انبار خوراكی (كولرشاپ) و ... ساخته و تحویل كاركنان شده بود.

نوع سوم، كه ابتدایی ترین و ساده ترین نوع منازل سازمانی بود در منطقه كلگه، چشمه علی، مال كریم و نفتك قرار داشت. در ناحیه پشت برج، نوع كوچكتر آن یعنی ده فوتی (جمعاً برای دو اتاق) برای مجردها درنظرگرفنه شده بود.

نمايي ديگر از منازل 20 فوتي 

منطقه بیست فوتی ها كلاً از هشت ساختمان هفت واحدی (لين) تشكیل می شد. یعنی دو ردیف چهارتایی موازی به صورت شرقی و غربی كه پا در خاك سفت و چغر مسجدسلیمان فرو كرده بودند. چهار واحد شرقی كه به سمت باشگاه كاوه بودند هر كدام هفت خانواده و چهار لین غربی كه به سمت دره حسین قصاب قرار داشتند. هر كدام 6 خانواده را در خود جای داده بودند. علت اینكه لین های غربی یك باب خانه كمتر داشتند این بود كه شركت برای پخت وپز نان و غذای خانواده ها و استحمام و خشك كردن لباس های آنها، نبش هر كدام از لین های غربی را به «بخاری» (پخار در زبان محلی با ضمه حرف پ) یا مطبخ اختصاص داده و عملاً چهار باب خانه را حذف کرده بود.

در یكی از اتاق های بخار یك حمامك كوتاه بیست سانتی وجود داشت كه اهالی پس از به جوش آوردن سطل های بزرگ به وسیله اجاق ها، با آویزان كردن یك پرده یا چادرشب به دور حمامك و دو طرف ورودی آن و گماردن یكی از اعضای خانواده به عنوان دیده بان، استحمام می كردند، برای شستشوی لباس ها هم از همان حمامک استفاده می شد.

مابین هر دو لین موازی، یك منبع فلزی مكعبی روی سكویی سیمانی تعبیه شده بود كه آب مصرفی ارسالی از مخازن بالای كوه چشمه علی را در خود جای می داد و به مصرف منازل سازمانی می رساند.

هیچیک از منازل بیست فوتی چیزی به نام حیاط نداشت، ولی هر كارگر به فراخور بودجه و سلیقه خود حفاظ هایی از چوب، ورق گالوانیزه یا پلیت، حصیر و غیره ساخته بود كه چون موقت و كوتاه بودند استتاری به وجود نمی آوردند.

در منازل بیست فوتی خانواده هایی 10 تا 16 نفره بودند که در این دو اتاق زندگی می کردند. (نشریه مشعل- بیست فوتی ها، محمدرضا دادگر)

تهيه و تنظيم: پرويز آريانفر

منابع:

- مصطفی فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ص 434-438 و 442 – 444.

- گزارش داستان بیست فوتی ها، نشریه مشعل، محمد رضادادگر.

- گزارش روابط عمومی شركت ملی مناطق نفتخیز، مورخ 1387.

- دفتر پژوهش ها و برنامه ریزی فرهنگی، کتاب چهارم، دفتر ششم، ص ۲۷.

- ترجمه بخشی از کتاب وضعیت کارگران در صنعت نفت ایران-Labour Condition in the Oil Industry in Iran براساس گزارش ماموریتی موسسه بین المللی کارگری-ژانویه تا فوریه 1950.

- نشریه  Abadan Today Published، شماره های 83 و 100، تاریخ 23 سپتامبر و 15 جولای 1959.

- ترجمه بخشی از کتابچه گزارشات ماهیانه منتشر شده توسط شرکت نفت انگلیس و ایران.

- کسایی، احمد (1386)، مروری بر تاریخچه معماری و عملیات ساختمانی مناطق نفتخیز جنوب.

- عباس شهنی، دانش(1382) تاریخ مسجدسلیمان از روزگاران باستان تا امروز، تهران- هیرمند.

- کتاب خوزستان (درزمینه تاریخ،فرهنگ، هنر و ادبیات خوزستان)، 1381، تهران، سایه هور.

- یعقوبی نژاد، علی (1372) رئیس نفت، بی جا، یادواره کتاب.

- ایرانیکا، ج 1، ص54، فرمانفرمائیان، ص 112-113.

- مطالب و تصاویر آرشیو شخصی نويسنده.