تاریخچه منازل سازمانی در نفت/ قسمت آخر

خانه سازی در آبادان تا سال 1328 خورشيدي:
آبادان، روستای کوچکی که تا حدود40 سال پیش از تاسیس شرکت نفت انگلیس و ایران در سال 1288 خورشيدي، از چند صد ماهیگیر و کشاورز تشكيل شده بود، تا اواخر دهه 1320 به یکی از بزرگترین شهرهای ایران تبدیل شد.

جمعیت اين شهر در اواخر سال 1328 حدود 173 هزار نفر برآورد مي شد که 133 هزار نفر آنها کارمندان شرکت نفت و وابستگان شان و بیشتر از 40 هزار نفر باقیمانده از کارگراني بودند كه توسط پیمانکاران، صنعتگران مستقل، بازرگانان و خانواده های شان به كار گرفته شده بودند.

نرخ رشد این جمعیت به طور کلی نامنظم بود و شرایط، به ویژه در سال هاي آخر منتهي به اين تاريخ، به سختی اجازه مي داد تعداد زیادی از مردم به طور منظم جذب صنعت نفت شوند.

 در واقع، افزایش قابل ملاحظه ای در جمعیت آبادان در طول و پس از جنگ دوم جهاني رخ داده بود. پس از گسترش عظیم پالایشگاه، تعداد کارکنان شرکت دو برابر شده و جمعیت این شهر نيز به همين نسبت رشد يافته بود. این جریان الزاما بسیاری از مشکلات اجتماعی را به وجود آورد، که يكي از آنها تهيه مسکن مناسب و كافي برای همه بود.

طبعا تاسيس تعداد زيادي خانه های مدرن و امکانات رفاهی از سوي شركت دشوار بود و در چنين شرايطي وضع  کسانی که هنوز در چادر و کلبه زندگی می کردند، يا كارگران و اقشار ضعيف مورد بي توجهي قرار مي گرفت.

شهر آبادان را در آن زمان مي شد به دو بخش تقسیم کرد: نخست، بخش مرکزی، که در خارج از مناطق شرکت قرار داشت كه عمدتا به ابتكار افراد و بخش خصوصی ساخته شده و توسط مقامات محلی اداره می شد. این منطقه شامل بازار و منطقه مجاور احمدآباد می شد.

بخش دیگر به طور کامل توسط شرکت نفت توسعه یافته و توسط مقامات شرکت نفت اداره می شد. این دو بخش به شدت متضاد بودند. از يك سو، مناطق شرکت مشابه املاک مسکونی مدرن اروپایی با ویلاها و خانه های ییلاقی بود که در امتداد جاده های وسیع با درختان یا پارک ها و فضاهای باز، با هم هماهنگ بودند.

 از سوی دیگر، شهري از نوع محلی و شهرك هايي که در آن میزان زیادی ازدحام وجود داشت و خانه ها به طور کلی از نوع بسیار پایین تر و برخی از آنها از كاهگلي بود.

در عين حال شرکت نفت برای کمک به شهرداری آبادان در تعمير و ارتقاي جاده ها، زهکشی، طراحي شهري و امکانات دیگر شهرداری، کمک هاي زیادی کرده بود.

شركت روشنایی خیابانی را در سرتاسر شهر نصب کرده و برق را از طریق ایستگاه های تحت نظارت مقامات دولتی توزیع می كرد. همچنين روزانه یک میلیون گالن آب آشامیدنی با نرخ بسیار ارزان به شهرداری عرضه می کرد. با در نظر گرفتن مشکل توسعه مسکن در آبادان، باید شرایط محلی خاصی در نظر گرفته مي شد تا طرح های بزرگ ساختماني سریعا انجام شود.

 اکثر مواد ساختمانی به طور مستقیم در دسترس نبود. شرکت کارخانه سیمان را در آبادان ایجاد کرده بود، اما آجر باید در اهواز تولید مي شد، جایی که شرکت کوره آجرپزي را اداره می کرد، یا از بصره وارد می شد، زیرا خاک رس آبادان مناسب اين كار نبود.

 حتی شن و ماسه به صورت محلی، در دسترس نبود و تجهیزات الکتریکی و بهداشتی و اکثر وسایل چوبی باید از خارج از کشور وارد مي شد. تمام این شرایط هزینه های احداث خانه ها را نسبت به سایر مناطق افزایش می داد.

در خانه های مسکونی انواع مختلفی از مسکن را قابل تشخیص بود. یک منزل خانودگی استاندارد برای یکی از اعضای ارشد حقوق بگیر پرسنل شرکت دارای چهار یا پنج اتاق خواب، دو حمام، توالت، اتاق خدمتكار، فروشگاه و حیاط بود، و یک منزل خانوادگی استاندارد برای یکی از اعضای جوانتر کارکنان در سطوح پایین تر دارای سه اتاق، یک حمام با توالت، آشپزخانه و حیاط بود.

 انواع متوسط ​​منازل برای کارکنان در سطوح دیگر وجود داشت. پرسنل کارمند مجرد دارای اتاق نشیمن، تخت با حمام اختصاصی و یا توالت و امکانات عمومی بود.کارکنان مجرد معمولا غذاهای خود را در رستوران های شرکت صرف می کردند. خانه استاندارد برای برخی پرسنل حقوق بگیر شرکت نفت با تراس (ایوان) ساخته شده و شامل دو یا سه اتاق، یک آشپزخانه، یک محل تخلیه و توالت بود.

 تعدادی از کارکنان مزد بگیر هم در خانه های پیش ساخته فلزی اسکان داده شده بودند و تعدادی از کارآموزان هم در خوابگاه کارکنان زندگی می کردند، که دارای خوابگاه ها، ناهارخوری عمومی و اتاق نشیمن بود. تمام خانه های استاندارد نوع دائمی از آجر ساخته شده، دارای: آب، برق، پنکه و خدمات بهداشتی بود. توسعه فعالیت های مسکن شرکت نفت در آبادان تا پایان سال 1949میلادی (1328ش) در جدول زیر نشان داده شده است.

کارکنان مزدبگیر شرکت زمانی که خانه ای را از شرکت اشغال می کردند در خصوص حراست از خانه های شرکت و تخلیه آن در هنگام ترک خدمت می بایست تعهد می دادند. همچنين اگر از ميان کارکنان کسی از خانه های شرکت استفاده نمي كرد شرکت نفت مبلغ 2 ریال به عنوان فوق العاده (کمک هزینه) ویژه به طور روزانه به وی پرداخت می کرد.

 کارگران مزد بگیری که درآمد بهتری داشتند ممکن بود بتوانند یکی از290 خانه مسکونی را که توسط شرکت مهندسی کارون در ناحیه احمدآباد ساخته شده بود، اجاره كنند. اين املاك دارای جاده و سیستم فاضلاب بود و با هزینه شرکت نفت انگلیس و ایران و توسط شرکت مهندسی کارون ساخته شده بودند.

با این وجود، اکثریت کارگران نفت در بخش هاي قديمي تر شهری زندگی می کردند که در اغلب آنها خانواده هاي سه یا چهار نفره، یک اتاق واحد را اشغال می کردند. در نهایت گروه دیگری از کارگران بی خانمان در خانه های گلی و یا ساخته شده از انواع مواد دیگری و یا در360 چادري که شرکت در سال 1328 به عنوان یک اقدام اضطراری برای پذیرش کارگران بی خانمان، برپا كرده بود، زندگی می کردند.

خانه سازی در مناطق نفتخیز تا سال 1328 خورشيدي:

در میدان های نفتی شرکت تا پایان سال1328 خورشيدي، تعداد 793 خانه برای کارمندان متاهل، 356 اتاق برای کارمندان حقوق بگیر مجرد و تعداد 5,591 خانه برای مزد بگیران متاهل ساخته شد. در نتیجه برابر با 5/62% از کارمندان حقوق بگیر و 36% از کارکنان مزدبگیر دارای خانه شدند. به نظر می رسيد که با توجه به مناطق نفتخیز به طور کلی، نسبت کارکنان حقوق بگیر و مزدبگیر که شرکت نفت به آنها خانه ای اختصاص داده کمتر از آبادان بود.

در واقع 22/48% از صنعتگران، 19/49% ازکارگران ماهر و 53/10% از کارگران غیر متخصص، در سال 1949میلادی، منازل شرکت نفت را اشغال نموده بودند.  در همان زمان 175 تن کارکنان مزدبگیر، و 1034 نفر از کارگران مزدبگیر معمولی در چادر ها زندگی می کردند.

 مشکلات اصلی در دسترس نبودن مصالح ساختمانی و هزینه های بالا كه در مورد آبادان ذکر شده، در اينجا نیز وجود داشت. اما در مناطق نفتخیز در برخی از میدان های نفتی، استفاده از سنگ های محلی به جای آجر کاملا موفقیت آمیز بود. از سوی دیگر، ساخت خانه های دائمی در هر منطقه از مناطق نفتخیز تنها زمانی ممکن بود، که اطمینان حاصل مي شد این منطقه در چندین سال تولید خواهد شد.

برای مثال، یک منطقه در حال آزمایش فقط با ساختمان های موقت ارائه می شد تا زمانی که ثابت شود یک میدان نفتی است. خانه های ساخته شده توسط شرکت نفت در همه زمینه ها شبیه به آبادان بود. و سیستم تخصیص یکسان داشت.

کارگرانی که خانه ثابتی نداشتند و یا دور از محل کار، در جایی اسکان گزیده بودند، روزانه یک ریال از شرکت دریافت می کردند. در جا هایی که شرکت نفت اقدام به خانه سازی می كرد نيز مصالح ساختمانی اضافی به طور رايگان به کارگران بی خانمان جهت ساختن مسكن داده مي شد. (گزارش موسسه بین المللی کارگری، ژانویه تا فوریه 1950میلادی)

سرویس دهی به منازل کارکنان شرکت نفت درآبادان:

خدمات واگذاری منازل برای هر بخش از منازل در مناطق خرمشهر، جنوب بریم، بریم میانی، سه گوشی، شمال و جنوب باوارده، منطقه پارک، بهمنشیر، فرح آباد، بهار، نخلستان های خرما و غرب بریم انجام مي شد. مسئول بخش اداری بايد کولرها، یخچال ها، ظروف چینی و سفالی، و وسایل پخت و پز جدید را نصب مي كرد.

زماني که یک منزل تخلیه می شد، کلیه لوازم آن بررسی، و در صورتیکه هر قطعه ای از وسایل نیاز به تعمیر داشت به کارگاه مرکزی اصلی مربوط به منازل جهت ترمیم و بازسازی تحویل داده می شد و پس از ترمیم و بازسازی به فروشگاه لوازم منزل برگشت داده می شد.

تعمیرات کلی منازل در دوره های تناوب چهارساله انجام می شد و هر چهار سال کارکنان خدمات منازل درخواست کتبی برای تعمیرات کلی منازل را دریافت می کردند که شامل تعمیر و ترمیم کامل دکوراسیون منازل می شد. در هر ماه تعداد 50 باب منزل دچار تعمیرات کلی و 35 باب هم دستخوش تعمیرات جزئی می شد.

شرکت نفت در آبادان تا سال 1338، تعداد 12 هزار و 312 باب منزل ویلایی، غیر ویلایی، آپارتمان و اتاق جهت کارکنان پالایشگاه احداث كرده بود. روزانه به طور متوسط280 تلفن در خصوص درخواست فقط تعمیرات منازل انجام می شد، و120 تماس تلفنی جهت سایر خدمات وسرویس دهی برقرار مي شد. بخش خدمات منازل تعداد 68 کارمند و 695 کارگر داشت.

در منطقه بریم تعداد 2003 منزل ویلایی، غیر ویلایی و آپارتمان و در مناطق باوارده شمالی و جنوبی، پارک و جمشید تعداد 2,849 باب منزل ویلایی، غیر ویلایی و آپارتمان وجود داشت.

همچنين در مناطق بهمنشیر و فرح آباد تعداد 4,658 باب منزل ویلایی، غیرویلایی و آپارتمان و در مناطق بهار و پیروز تعداد2,802 منزل ویلایی، غیر ویلایی و آپارتمان وجود داشت.

جابجایی مشکل بزرگی بود. محل انبار مبلمان منازل در منطقه امیرآباد. و تعمیر مبلمان در کارگاه مرکزی (Workshop) پالایشگاه انجام می شد. تعداد 7 نفر کارمند و 63 کارگر مسئول انبار وسایل مبلمان و جابجایی را بر عهده داشتند.

تطابق و همسازی در ساخت منازل اولیه در مناطق نفتخیز و آبادان:

جنوب ایران داراي آب و هوای عجیبی است که خانه سازي را در آن دشوار مي كند. بویژه در نوع مسکنی که ساخته می شود داشتن دانش ساخت و استفاده از مصالح و رعایت موقعیت محل موارد مهمی هستند که می بایست در طراحی رعایت گردند.

سیکل روند آب و هوایی سالانه در جنوب ایران دارای فصل سرمای کوتاه است که از اوايل آذر شروع مب شود و تا اواخر دي ادامه مي يابد. ولی فصل گرما طولانی است یعنی از ماه فروردين تا مهر ادامه دارد.  میانگین گرما در این فصل 38 درجه سانتیگراد است و به تناوب اوج گرما تا49  درجه سانتیگراد هم می رسد.

از اين رو در طراحی ساختمان موارد و نکات مهم زير بايد مورد توجه قرار مي گرفت:

الف)- حداکثر حفاظت در مقابل گرما

ب)- جادار بودن و چیدمان اتاق ها و رعایت تهویه مناسب برای اتاق ها

ج)- اقتصادی بودن علاوه بر رعایت موارد فوق الذکر.

مردم در شرق، حالت سنتی را در ساخت منازل همیشه رعایت می کردند که عبارتند بود از: بزرگ و حجیم بودن اتاق ها، داشتن دیوارهای ضخیم و پوشش ایوان (بالکن) که با عمق خاصی ساخته می شد. البته این خانه ها با هزینه هایی به مراتب کمتر از آنچه انگليسي ها برای ساخت منازل هزينه مي كردند، ساخته مي شد.

انواع مختلف منازل ویلایی و غیر ویلایی که برای کارکنان ساخته و واگذار می شد:

انواع (Types) مختلف مسکن کارکنان، شامل ویلایی و غیرویلایی و آپارتمان که توسط شرکت نفت انگلیس و ایران طراحی، ساخته و به کارمندان ارشد، و غیر ارشد واگذار می شدند، به دو دسته یا کلاس طبقه بندی می شد: منازل کلاس يك شامل کارمندان ارشد (متاهل و مجرد) و منازل کلاس دو شامل کارمندان رده های پایین تر و هنرجویان.

محاسبات ابعاد ساختمان ها:

پنجره منازل در مقایسه با استانداردهای انگلیسی بسیار پایین و معمولا بیش از 7٪ از سطح زمین نبود. اتاق های بزرگ و بلند و به وضوح مشخص بود که باعث خنک شدن اتاق ها می شود، اما این به این معنی بود که اتاق ها، مستلزم داشتن یک سطح بزرگ از فضای دیوار خارجی بود. اين ويژگي سطحي از گرما را در نتيجه برخورد با اشعه خورشید ايجاد مي كرد. به طور مشابه، پنجره های بزرگ و درب ها تمایل دمای اتاق را افزایش دهند.

موارد گفته شده فوق نشان می دهد که در طراحی منازل مسکونی در جنوب ایران، بعضی از نکات ضروری بود که باید رعایت مي شد مانند همسازی و تطابق وسایل راحتی برای منازل کارمندان که شرکت نفت این موارد را در نظر می گرفته است. برای مثال ساختمان های باشگاه ها و رستوران مرکزی در آبادان که تعداد بسیار زیادی از کارمندان در آن غذا صرف می کردند، همچنین حمام ها، آب سودا و یخسازی ها از این جمله بودند.

در اهواز ساختمان های منازل شرکت نفت از سنگ محلی تهیه و ساخته می شده و ساختمان های منازل و اداراتی هم که از آجر ساخته شده بود. آجر آن از کوره آجر پزی درکوت عبداله تهیه می گردید.

آبادان البته موقعیتش با بقیه مناطق فرق داشت و محوطه ای مسطح و هموار در کنار دریا قرار بود كه هیچ گونه مصالح ساختمانی در آن وجود نداشت. بنابراین کلیه مصالح از راه دور به آنجا حمل می گردید. مثلا آجر آن از منطقه کوت عبداله در اهواز، گچ آن از مسجدسلیمان و بقیه مصالح و تجهیزات مانند سیمان، آهن آلات، فولا، درب و پنجره ها از انگلستان تهیه و حمل می گردید.

جهت یابی ساختمان منازل:

ساختمان های منازل در محور طولی در جهت های شرق و یا غرب ساخته می شدند. بدین معنی که دیوارها در بخش جنوبی واقع می شد، بالکن و ایوان آن در طول روز در سایه قرار می گرفت و به لحاظ تبادل حرارتی مفید و خیلی هم اقتصادی بودند.

ایوان (بالکن) 6 فوت پهنا، و دیوارها 13 فوت ارتفاع داشتند، که بین ساعاتی از روز، یعنی از ساعت 9 صبح تا 3 بعداز ظهر که گرمترین بازه زمانی را در طول روز در ماه های گرم سال داشتند، از حرارت آفتاب بدور بودند. از آنجا که ایوان ها در قسمت های شرق و غرب قرار داشتند، تا 14 فوت و 6 اینچ پهنا داشتند.

آشپز خانه ها و بخش اسکان خدمتکاران به صورت جداگانه و مجزا از منازل ویلایی بودند و یک آشپزخانه کوچک به نام پنتری  هم در محل اسکان آنها قرار داشت.

دیوارها و سقف ساختمان ها طوری ساخته می شدند که در مقابل گرما و حرارت مقاوم و تقریبا ایزوله بودند تا حرارت را به داخل ساختمان منتقل نکند. مثلا از مصالح جامد حتی الامکان استفاده می گردید چون از مصالح توخالی خیلی بهتر بود و نتیجه بهتری داشت.

در طول یکصد و اندی سال عمر صنعت نفت در ایران، فراز و نشیب هایی در ارتباط با ساخت مسکن توسط شرکت نفت پیموده شد. همچنین با افزایش تولید نفت و به موازات آن، افزایش نیروی انسانی در اين صنعت، بویژه در مناطق نفتخیز جنوب و آبادان، به جهت وضعیت کاری و شرایط بد آب و هوایی نیاز به مسکن فزونی گرفت و منازل زیادی جهت کارکنان ساخته و واگذار شد هر چند اين امكانات اغلب تكافوي نيازها را نمي كرد.

به جهت اینکه منازل ساخته شده به تعداد نیروی انسانی شاغل در صنعت نبود لذا دستورالعمل هايي در خصوص واگذار منازل وضع گردید، بر اساس این دستور العمل ها واگذاری منازل کارگری و کارمندی، بر اساس: سنوات خدمت، رتبه کاری، نوع کار عملیاتی، تاهل و تجرد و امتیاز بندی هايي بود كه منازل بر اساس آنها واگذار مي شد.

تهيه و تنظيم: پرويز اريانفر

فهرست منابع:

- مصطفی فاتح، پنجاه سال نفت ایران، ص 434-438 و 442 – 444.

- گزارش داستان بیست فوتی ها، نشریه مشعل، محمد رضادادگر.

- گزارش روابط عمومی شركت ملی مناطق نفتخیز، مورخ 1387.

- دفتر پژوهش ها و برنامه ریزی فرهنگی، کتاب چهارم، دفتر ششم، ص ۲۷.

- ترجمه بخشی از کتاب وضعیت کارگران در صنعت نفت ایران-Labour Condition in the Oil Industry in Iran براساس گزارش ماموریتی موسسه بین المللی کارگری-ژانویه تا فوریه 1950.

- نشریه  Abadan Today Published، شماره های 83 و 100، تاریخ 23 سپتامبر و 15 جولای 1959.

- ترجمه بخشی از کتابچه گزارشات ماهیانه منتشر شده توسط شرکت نفت انگلیس و ایران.

- کسایی، احمد (1386)، مروری بر تاریخچه معماری و عملیات ساختمانی مناطق نفتخیز جنوب.

- عباس شهنی، دانش(1382) تاریخ مسجدسلیمان از روزگاران باستان تا امروز، تهران- هیرمند.

- کتاب خوزستان (درزمینه تاریخ،فرهنگ، هنر و ادبیات خوزستان)، 1381، تهران، سایه هور.

- یعقوبی نژاد، علی (1372) رئیس نفت، بی جا، یادواره کتاب.

- ایرانیکا، ج 1، ص54، فرمانفرمائیان، ص 112-113.

- گزارشات ماهیانه منتشر شده توسط شرکت نفت انگلیس وایران.

- مطالب و تصاویر آرشیو شخصی نويسنده.