روزنگار نفت/ شهریور ماه

فاطمه تركچي

حفاري نخستين چاه نفت در جهان، تاسيس شركت نفت فلات قاره ايران، امضاي قرارداد كنسرسيوم، اعتصاب كاركنان پالايشگاه تهران و ...

چهارم شهریور 1334: چاه شماره پنج البرز كه از لحاظ فشار و ميزان توليد بزرگ‌ترين چاه نفت جهان بود، فوران کرد.

میدان نفتی البرز قم از نخستین میدان‌های نفتی کشور است که با هدف اکتشاف نفت در مرکز ایران انتخاب شد و در شمال شهر قم به نتیجه رسید. مهمترین اکتشاف نفتی در این منطقه چاه شماره ۵ بود که پس از نتیجه رسیده این چاه به فوران نفت از منجر شد.

در مدت یکصد روزی که فوران نفت از اين چاه ادامه داشت، روزانه ۱۲۰ هزار بشکه نفت خام از آن تخلیه شد که به عنوان بزرگترین فوران چاه نفت در تاریخ توسط گینس شناخته شده است پس از فوران، جریان نفت به اطراف هدایت و برای جلوگیری از خطرات ناشی از انفجار مخزن به آتش کشیده شد.

پنجم شهریور 1238: با حفاری اولین چاه نفت توسط «ادوین دريك» در منطقه پنسيلوانياي آمریکا، صنعت نفت متولد شد. این چاه روزانه 1600 ليتر تولید داشت.

پنجم شهریور 1331: اوت 1952 چرچيل در پيام محرمانه‌اي به ترومن پيشنهاد كرد كه آمريكا و انگليس پيام مشتركي را شامل ارائه شرايطي به منظور حل موضوع نفت براي نخست‌وزير ايران ارسال كنند. اين پيام در ملاقات سفير آمريكا (هندرسن) و كاردار انگليس (ميدلتن) با دكتر مصدق به عنوان پيشنهاد مشترك آمريكا و انگليس در 5 شهريور 1331 ارائه شد كه دكتر مصدق آن را نپذيرفت.

پنجم شهریور 1359: شركت نفت فلات قاره ايران تأسيس شد. این شركت براي برآوردن اهداف مطالعاتي و عملياتي به منظور توسعه، استخراج و بهره‌برداري از نفت خام و گاز طبيعي در خليج‌فارس و از ادغام پنج شركت زير تشكيل شد:

شركت نفت ايران و ايتاليا (سيريپ)؛ در ميدان‌هاي نفتي هنديجان، بهرگانسر و نوروز
شركت نفت ايران و پان‌آمريكن (ايپاك)؛ در ميدان‌هاي فروزان، سروش، ابوذر و درود
شركت نفت لاوان (لاپكو)؛ در ميدان‌هاي سلمان و بلال
شركت نفت بين‌المللي دريايي ايران (ايمينوكو)؛ در ميدان‌هاي رسالت و رشادت
شركت نفت سوفيران؛ در ميدان‌هاي نفتي جزيره سيري.

حوزه عملياتي اين شركت از نظر جغرافيايي به دو بخش شمالي و جنوبي تقسيم شده است كه در بخش شمالي آن، دو منطقه نفتي بهرگان و خارگ و در بخش جنوبي لاوان و سيري قرار دارند.

هشتم شهریور 1338: حفاري نخستين چاه شركت نفت ايران و ايتاليا (سيريپ) آغاز شد. اين نخستين چاهي بود كه در فلات قاره ايران در خليج‌فارس حفر مي‌شد. سيريپ در سال 1336با مشاركت شركت ملي نفت ايران و شركت آجيپ ايتاليا با سهم مساوي 50 درصد تشكيل شد.

نهم شهریور 1333: قرارداد نفتی "كنسرسيوم" ميان دولت زاهدي و هشت كشور بزرگ نفتي بين‌المللي به امضا رسيد. امضای این قرارداد در حالی صورت گرفت که كمتر از 3 سال از تصويب قانون ملي‌شدن صنعت نفت و خلع يد از شركت نفت انگليس و ايران و يك سال از كودتاي آمريكايي ـ انگليسي 28 امرداد 1332 می گذشت. توافق با كنسرسيوم اگرچه عنوان «قرارداد فروش نفت» را يدك مي‌كشيد، اما در عمل نوعي امتياز انحصاري محسوب مي‌شد كه قانون ملي‌شدن نفت را بي‌اثر مي‌كرد. پايه‌هاي اصلي اين قرارداد شامل 4 محور زير بود:

سراسر ناحيه‌اي كه به موجب قرارداد در اختيار شركت نفت ايران و انگليس قرار داشت، در اختيار كنسرسيوم قرار گيرد.
مدت قرارداد 25 سال و قابل تمديد تا 40 سال باشد.
نيمي از منافع نفت به دولت ايران پرداخت شود.
تاسيسات صنعت نفت در مالكيت ايران، ولي در اختيار كنسرسيوم باشد.

دهم شهریور 1344 (اول سپتامبر 1956): مقر سازمان كشورهاي صادركننده نفت (OPEC) به محل فعلي آن در شهر وين، پایتخت اتريش انتقال يافت. پيش از آن، به مدت پنج سال از زمان تشكيل اين سازمان، مقر آن در شهر ژنو، پايتخت سوئيس بود.

یازدهم شهریور 1323: هيئت وزيران دولت ساعد در 11 شهريور 1323، واگذاري هرگونه امتياز از جمله بهره‌برداري نفت به خارجيان را قبل از پايان جنگ و استقرار صلح در دنيا ممنوع اعلام كرد.

یازدهم شهریور 1366: در آستانه هشتمين سال جنگ تحميلي، نيروي هوايي دشمن متجاوز، تأسيسات نفتي ايران را بمباران كرد. در اين روز، تأسيسات مربوط به بهره‌برداري شماره 2 آغاجاري، كارخانه گاز مايع 200، واحد بهره‌برداري شماره 2 اهواز و تأسيسات خشكي منطقه نفتي بهرگان مورد اصابت قرار گرفت و خساراتي به این مجموعه ها وارد آمد.

دوازدهم شهریور 1357: جمع زيادي از كاركنان پالايشگاه تهران همگام با ساير مردم در همراهي با انقلاب اسلامي اعتصاب كردند. در اين اعتصاب، كاركنان به همراه خانواده‌هاي خود رو به‌ روي پالايشگاه چادر زدند كه يورش نيروهاي ساواك و امنيتي به ضرب و شتم خانواده‌ها و برچيدن چادرها انجاميد. چند روز بعد، و پس از قيام 17 شهريور و اعلام حكومت نظامي از سوي رژيم صدها نفر از كاركنان پالايشگاه تهران به‌طور هماهنگ دست از كار كشيدند و به دنبال آن كاركنان پالايشگاه‌هاي شيراز، تبريز، آبادان و اصفهان نيز به صفوف اعتصابيون پيوستند.

هفدهم شهریور 1330: گزارش مذاكره با استوكس به مجلس؛ پس از آنكه استوكس، رئيس هيئت مذاكره‌كننده انگليس براي موضوع نفت بدون گرفتن نتيجه از مذاكره با دولت ايران در 31 امرداد 1330 تهران را ترك كرد، در 13 شهريور 1330 دكتر مصدق در مجلس سنا اعلام كرد كه 15 روز براي تجديد مذاكرات به دولت انگليس مهلت داده است و پس از گذشت آن زمان، جواز اقامت كارشناسان انگليسي را لغو خواهد كرد. همچنين در 17 شهريور همان سال، دكتر مصدق گزارش مذاكرات با استوكس را در مجلس ارائه كرد.

وي با اشاره به پيشنهاد 18 ماده‌اي طرف انگليسي، گفت: "استوكس، شركت نفت انگليس و ايران را به عنوان يك شركت خارجي كه قصد دارد نفت ايران را به مدت 25 سال خريداري كند، معرفي كرد و تا اينجا ما با آن مخالفتي نداشتيم، اما استوكس پس از آن موضوع، حضور يك آژانس خارجي در ايران را مطرح كرد تا بر عمليات فروش نفت نظارت كند. من از ايشان پرسيدم كه كار شركت ملي نفت چيست؟ وقتي شما يك مقدار زيادي نفت بخريد، براي مدت 25 سال نفت مي‌بريد و وقتي يك آژانس اينجا برقرار كنيد كه تمام كارهاي نفت را انجام دهد، در حكم امتياز است. دكتر مصدق در ادامه گفت: «در روزهاي آخر به ايشان عرض كردم كه ما با توجه به فرمولي كه مورد موافقت قرار گرفت، در 3 موضوع مي‌توانيم مذاكره كنيم. يكي، مستخدمين و متخصصين انگليسي است، ديگر، قضيه خسارت و ضرر كمپاني و سومي، منفعتي كه شما مي‌خواهيد از اين كار ببريد.»