آخرین گام ها/ بخش پنجم

روشنگری در خصوص قرارداد الحاقی
سیدهاشم هوشی سادات

در پاییز و زمستان 1329 در شرايطي كه جامعه، نخبگان و نیروهای ملی و مذهبی در جوشش ملی کردن نفت بودند و قرارداد الحاقی را نمی پذیرفتند، دولت رزم آرا همچنان بر قبول قرارداد الحاقی تاکید داشت. از اين رو، مسئله استیضاح رزم آرا در پارلمان توسط نمایندگان جبهه ملی مطرح شد. حسن این جلسات که بیش از 12 ساعت به طول انجامید، روشنگری در خصوص نقاط منفی لایحه قرارداد الحاقی و بی اعتبار بودن قرارداد 1933/1312 بود.
این بحث ها از جنبه های اقتصادی، سیاسی، اجتماعی و فنی صورت گرفت و درج آن در مطبوعات، موجب رشد آگاهی های عمومی شد. در این جلسات پنج تن از نمایندگان جبهه ملی شامل آقایان دکتر مصدق، اللهیار صالح، حسین مکی، حائری زاده و دکتر شایگان سخن گفتند.

حسين مكي در حال سخنراني براي طرفداران ملي شدن صنعت نفت

در يكي از اين جلسات، دکتر مصدق گفت: جبهه ملی قرارداد دارسی و قرارداد 1933 و قرارداد الحاقی را به رسمیت نمی تواند بشناسد و این نوع اوراق بی ارزش نخواهد توانست وسیله غصب حقوق مردم باشد.
اللهیار صالح نيز به بیان مشروح مداخلات شرکت نفت انگلیس در امور مملکت پرداخت و گفت :در دنیا دو عامل قوی سرنوشت ممالک عقب افتاده را تعیین می کند. این دو عامل یکی پول است و دیگری زور. شرکت نفت انگلیس و ایران که هر دو عامل را در اختیار دارد، در شئون اجتماعی کشور رخنه کرده و مانع رشد اجتماعی ملت ایران شده است.
نماينده ديگر طرفدار ملي شدن، ابوالحسن حائری زاده پس از نطق مشروحش به این نکته اشاره کرد كه حکومت انگلستان در لباس کمپانی در داخل ایران، یک دولت قوی در شکم دولت ضعیف ایران تاسیس کرده و مروج قدرت های نامشروع شده و به استقلال اقتصادی و سیاسی ما لطمه وارد ساخته است."
حسین مکی از نيز خلافکاری های شرکت را جنبه فنی چنين تشریح کرد: شرکت نفت برای دولت ایران حق کنترل واقعی عملیات فنی و محاسباتی خود را قائل نیست و در محروم کردن ایرانیان از تصدی مشاغل فنی و مهم تعمد دارد... معافیت های گمرکی که شرکت از آن استفاده کرده، به میزانی است که با یک حساب ساده، معلوم می شود که شرکت اگر نفت را بلاعوض می برد، ولی حقوق گمرکی را روی وارداتش می پرداخت، مجبور بود سالی شصت میلیون لیره که چند برابر حق الامتیاز است، به دولت ایران بپردازد."
با این نطق های مشروح و مستدل نمایندگان در مجلس شورای ملی، سپهبد رزم آرا در سخنان خود صریحا مجبور شد که بگوید هدف دولتش مخالفت با ملی شدن نفت و موافقت با قرارداد الحاقی است. گفتنی است که وی یک روز قبل از استیضاح در مجلس شورای ملی، طی نطقی که در مجلس سنا ایراد کرد، با قرارداد گس–  گلشاییان (لایحه قرارداد الحاقی) موافقت کرده بود.
مجموع این نطق ها که نقش مهمی در روشنگری افکار عمومی داشت در کتاب هاي "سیاه" و "نفت و کمسیون نفت" تالیف حسین مکی آمده است. دکتر حسین فاطمی نیز در روزنامه باختر امروز مورخ 13 مهر ماه 1329، مشروح نطق های جلسه استیضاح سپهبد رزم آرا نخست وزیر را درج كرده است.