در یکمین سالگرد ملی شدن نفت چه گذشت؟

"آبادان نباید خاموش بماند"

فرشید خدادادیان

پژوهشگر تاریخ و مدرس دانشگاه

آخرین روزهای اسفندماه هر سال، یادآور تصویب قانون ملی شدن نفت در ایران است. اتفاقی پارلمانی که تبعات اجتماعی و اقتصادی زیادی برای ایران داشت و اقدام زنده یاد دکتر محمد مصدق و یارانش در آن مقطع با حساسیت زیاد دنبال می شد.

شور مردمی و تب و تاب عملیاتی شدن این قانون از نخستین روزهای سال 1330 خورشیدی آغاز و علاوه بر خلع ید و مجادلات حقوقی ایران و بریتانیا در دادگاه های جهانی بازخورد داخلی فراوانی نیز داشت. اما این رویداد ملی و بین المللی در نخستین سالگرد خود در اسفند 1330 در شرایطی برگزار می شد که در عرصه سیاسی ایران انتخابات مجلس شورای ملی همچون تمامی ادوار گذشته با حواشی فراوان برگزار می شد!

از سوي ديگر، همزمان با پایان سال و موعد اخذ مالیات ها و آغاز ایام نوروز، همچنين کمبود قند و شکر در آن مقطع؛ این دو موضوع نیز به چالش هایی برای دولت دکتر مصدق تبدیل شده بود. تا جایی که آیت الله کاشانی در پیام خود به مناسبت نخستین سالگرد ملی شدن نفت بدان ها اشاره کرد و گفت: "...چندی است بر اثر دسیسه مغرضین و عمال اجانب برای درهم ریختن اساس اتحاد و هماهنگی ملت ایران و تجدید سلطه و مداخله بیگانگان، برخی موارد دست آویز حمله به دولت قرار می گیرد و موجبات تضعیف دولت جناب آقای دکتر مصدق را فراهم می سازند. از آن جمله اشکالی که موقتاً در اثر نزدیک شدن به ایام عید و زیاد شدن مصرف قندوشکر در تقسیم و توزیع آن پیش آمده و اختلافی که بین یک دسته از مودیان و وزارت دارایی راجع به مالیات صنفی پدید شده است. لازم می دانم بار دیگر برای مزید اطلاع، خاطر عموم هموطنان را متوجه سازم که هشیار و بیدار باشند تا عمال اجنبی و عده ای مغرض و نفع پرست نتوانند به این عناوین ملت رشید ایران را مایوس سازند."

مذاكره دكتر مصدق با آمريكايي ها

در چنين اوضاع سياسي و اقتصادي داخلي، در ابعاد بين المللي نيز اوضاع به نفع ايران نبود! در محافل سیاسی و بازرگانی لندن، وصول خبر شکست مذاکرات نفت در تهران با میانجی گری آمریکا، بیش از آنکه براي طرف انگليسي تولید تاسف و نگرانی کند، منجر به ابراز خوشحالی و مسرت شد. آنتونی ایدن، دولت مرد انگلیسی در گفتگو با مطبوعات لندن، شکست مذاکرات تهران را باعث نزدیکی بیشتر آمریکا به انگلیس عنوان کرد و محافل شرکت نفت و سیاستمداران انگلستان عنوان کردند که قطع مذاکرات تهران از افسانه مذاکره با ایران پرده برداشته و آمریکا را به نظر انگلیس نزدیک تر ساخته است. اين امر بدون شك براي كشوري كه در تحريمي نانوشته قرار گرفته و ذخاير ارزي اش نيز رو به كاهش بود، خبر خوبي نبود!

در داخل كشور عده زيادي وجود داشتند كه بر خلاف نظريه جديد مطرح شده مبني بر جداسازي اقتصاد مملكت از فروش نفت، واقع بينانه معتقد بودند چراغ پالايشگاه آبادان نبايد به يكباره خاموش شود و در عين تاييد نظر كم كردن وابستگي به درآمدهاي نفت، شوك ناشي از قطع ناگهاني اين درآمدها را بسيار مخرب مي ديدند. اين گروه از سياسيون و فعالان اقتصادي از تريبون هاي مختلف به بيان ديدگاه هاي خود مي پرداختند. در همين زمينه سرمقاله روزنامه اطلاعات در شماره 7771 از سال 26 خود به تاريخ چهارشنبه بيست و هشتم اسفند 1330 قابل توجه است كه ذيل تيتر "آبادان نبايد خاموش بماند"، نوشت: "دولت در جلسه اخیر خود دو تن از وزیران را به اتفاق مدیر بانک ملی و مدیر سازمان برنامه را مامور ساخت که هیئتی تشکیل بدهند و برای جبران درآمد صادرات نفت نقشه جدید اقتصادی طرح نمایند که با اجرای آن نقشه اقتصاد مملکت و خزانه دولت بتواند بدون درآمد نفت جریان عادی خود را داشته باشد. صادرات نفت در ده سال اخیر تاثیر شگرفی در درآمد ارزی مملکت و عایدات خزانه دولت داشته و قطع این درآمد در اقتصاد عمومی آثاری نامطلوب دارد، بطوریکه همان آثار را اکنون با شیوع بیکاری و کساد بازار و تهی شدن خزانه به چشم می بینیم. اکنون هر ابتکار یا نقشه ای که برای جبران درآمد صادرات نفت طرح ریزی گردد، تردید نباید داشت که اجرای هر نقشه نوین اقتصادی چند سالی طول خواهد داشت تا ثمرات خود را ظاهر گرداند و بقول معروف "مدتی بایست تا خون شیر شد". حال باید سنجید آیا ما قادر خواهیم بود این بحران اقتصادی را که دست بگریبان آن هستیم چند سال دیگر تحمل کنیم تا نقشه های جدید اقتصادی طراحی گردد، به اجرا درآيد و ثمرات عملی آن هویدا شود؟! فرضاً آب سیستان به زمین نشیند و زراعتی بیاورد یا جوجه های اصل چهارم به تخم آیند و مرغان تازه ای برای ما درست کنند، آیا این ثمرات جبران کسر صادرات نفت ما را می کند؟ اساساً این نکته بنفسه در خور توجه است که در بحبوحه یک بحران اقتصادی می توان نقشه مثبتی برای احیای اقتصادیات عمومی مطرح و اجرا کرد یا خیر. زيرا بلاشك اجراي هر نقشه عمراني و اقتصادي خود مستلزم صرف مبالغي هنگفت پول خواهد بود و در ضمن يك بحران اقتصادي كه سرچشمه آن بي پولي است، چگونه مي توان نقشه نويني براي اقتصاديات طرح و اجرا كرد! عقيده ما اين است كه دولت تحت نفوذ اين فكر كه بايد از صادرات نفت صرف نظر كرد و اين صنعت را به حال ركود و تعطيل درآورد، مطلقاً نرود و سعي كند همانطور كه قانون ملي شدن نفت به صراحت تاكيد دارد صنايع استخراج و تصفيه نفت ايران را توسعه دهد و بر ميزان صادرات مواد نفتي بيفزايد و از اين ممر كه در مدت كم درآمدهاي هنگفت براي مملكت دارد نقشه هاي عمراني را يكي بعد از ديگري طرح و بموقع اجرا بگذارد و مردم را از اين فقر و بيكاري نجات بخشد."

هرچند دولت نيز به اين مهم توجه داشت و حتي به فعاليت هاي اكتشاف نفت در مناطق جديد همچون كوير قم در طول دوران كوتاه خود اقدام كرد، اما وقايع بعد نشان داد كه عزمي جدي از سوي استعمارگران رانده شده از خوان نفت ايران براي خاموشي چراغ پالايشگاه آبادان و صنعت نفت ايران وجود داشت.