سیل های ویرانگر نیم قرن اخیر در مناطق نفتخیز ایران

فرشید خدادادیان

پژوهشگر تاریخ و مدرس دانشگاه

مناطق نفتخیز ایران در استان خوزستان از دیرباز و به سبب قرار گرفتن در مصب خروجی رودخانه های مهم کارون، دز و کرخه، به خلیج فارس، همچنین استقرار در کوهپایه های زاگرس، متاثر از شرایط طبیعی و زیست محیطی و سیلاب های فصلی در مقاطع مختلف بوده است.

علاوه بر گزارش سیلاب های ویرانگر در مقاطعی از آغازین سال های فعالیت کمپانی و حین عملیات اکتشاف نفت در جنوب غرب ایران، حداقل طی نیم قرن اخیر، چندین و چند سیل ویرانگر در ایران و خصوصا در این مناطق به وقوع پیوسته که از این میان دو سیلاب سال های 1347 و 1358 ویرانی های بیشتری را ایجاد نموده اند!

طی این یادداشت، مستند به گزارش های منتشره در مطبوعات آن دو مقطع، به این سیلاب ها و مشخصا نقش صنعت نفت در مدیریت بحران و کاهش مشکلات و آلام سیلزدگان اشاره شده است.

بهمن 1347، سیل در خوزستان و تخریب منازل و تاسیسات شهری

اهالی خوزستان و کارکنان صنعت نفت نخستین روزهای بهمن ماه سال 1347خورشیدی را با بارش های متوالی و شدید آغاز کردند. روزنامه اطلاعات در تاریخ چهارشنبه دوم بهمن 1347 طی شماره 12797 خود گزارش داد كه در اثر سیل راه آهن جنوب بسته شد و سیلاب در خیابان های اهواز و آبادان، عبور و مرور را مشکل کرده است. این بارندگی ها البته محدود به خوزستان نبود و همزمان ریزش باران در رشت و سایر شهرهای شمالی نیز مشکلاتی را برای مردم به وجود آورد.

راه آهن تهران- خرمشهر که محور مواصلاتی ریلی مهم در اتصال شمال و جنوب ایران محسوب می شد در اثر این حادثه طبیعی در چند نقطه آسیب دید و برای ترمیم آن فعالیت آغاز شد. بر اثر جاری شدن سیل در طول راه آهن، اکثر خانه های کارگران و افراد بومی در منطقه بین اندیمشک و اهواز در محاصره آب قرار گرفت و کارگران مذکور به اتفاق خانواده های خود به داخل واگن های قطارهایی که در ایستگاه های بین راه متوقف بودند پناه بردند. همزمان شاهراه خوزستان- تهران نیز به علت فرو ریختن پل شاهور مسدود شد.

در روزهای نخست این سیل مهیب، روستای خوردورق آبادان به زیر آب رفت و آتش نشانی و خدمات و مستغلات پالایشگاه آبادان برای کمک به سیلزدگان وارد عمل شد. به علت وضعی که بر اثر طغیان دریا و رودخانه های کارون، بهمنشیر و اروند رود به وجود آمد، انجمن شهر آبادان با حضور آقای فیلی معاون کل شرکت ملی نفت در حوزه قرارداد و شهردار آبادان، جلسه فوق العاده ای تشکیل گردید و از طرف تیمسار دریابان "منشی" فرمانده هنگ دریایی مستقر در خوزستان نیز عده ای از سربازان نیروی دریایی بسیج شدند تا در صورت بالا امدن بیشتر آب آماده کمک به مردم باشند.

همزمان با وقوع سیل در خوزستان و آبادان، قرار قبلی حضور معاون نخست وزیر شوروی در آبادان از بین رفت و هواپیمای اختصاصی وی و هیئت همراه به علت نامساعد بودن هوا از طریق اصفهان به تهران بازگشت. مطبوعات محلی همچنین گزارش كردند که در ایام بارندگی و سیل مذکور هوای آبادان و خرمشهر مه آلود بوده و ایاب و ذهاب موتور لنج ها به کویت و سایر شیخ نشین های خلیج فارس نیز صورت نگرفت.

سیلاب پل شاهور را فرو ریخت، کلیه اتوبوس هایی که از اهواز عازم تهران بودند یا از اندیمشک به اهواز می رفتند در طرفین پل متوقف شدند.

در مرکز میادین نفتی نیز سیل ویرانگر خساراتی را ببار آورد. روزنامه اطلاعات در صفحه 5 همان شماره از خود نوشت؛ سیل وحشتناک در روستای "یک مه" واقع در 40 کیلومتری مسجدسلیمان جاری شد و 4 نفر از روستائیان را به اسامی موسی راکی 55 ساله، احمدقلی راکی 20 ساله ملک شجاعی20 ساله و علی بابادی 22 ساله به همراه 800 راس گوسفند و بز با خود برد.

چنانچه پیشتر آمد سیلاب بهمن 47 محدود به جنوب غرب ایران نبود و قسمتی از تهران را نیز فراگرفت. سقف بازار تهران در چند نقطه فرو ریخت و مغازه ها تعطیل شدند. محلات جنوب شهر در محاصره سیل افتاد و یک ساختمان چهار طبقه در قلعه وزیر خراب شد.

در خوزستان با طغیان رودخانه کرخه، آب از مسیر سرریز شد و ماموران با کمک مردم کیسه های شن را جلوی سیلاب گذاشتند تا از نفوذ آن به خانه ها و مزارع شان جلوگیری کنند.

پنجم بهمن ماه روزنامه ها گزارش دادند که تاکنون 18جسد از رودخانه کارون گرفته شده و مهندس سالور، استاندار خوزستان از دولت استمداد کرد. همزمان آب سد محمدرضا شاه (سد دز كنوني) به طور قابل ملاحظه ای بالا آمد و به همین جهت مامورین دریچه های بالای سد را باز کرده و آب با فشار فوق العاده ای از دریجه ها خارج شد. ستاد اصلی امدادی زیر نظر آقای سالور استاندار و با عضویت معاون شرکت ملی نفت در حوزه عملیات، فرماندار لشگر، فرماندار اهواز، رئیس شهربانی، رئیس جمعیت شیر و خورشید سرخ و شهردار اهواز تشکیل گردید.

همزمان ناحیه نفتی دارخوین اهواز نیز به محاصره سیل افتاد و چون سیلاب به طرف خانه های مسکونی پیشروی می کرد، توسط نیروهای شرکت نفت و مراکز امداد و نجات ارتش یک هزار گونی پر از ماسه به محل فرستاده و ساخت سیل بند توسط کارکنان شرکت نفت و مردم محلی انجام گرفت. در چنین شرایطی سیل باعث هجوم مارها به مناطق مسکونی شوشتر شد و روزنامه ها نوشتند كه ظرف دو روز گذشته اهالی صدها مار را کشته اند.

آب کارون به میزان سه متر و شصت و هفت سانتی متر بالا آمده بود و شدت جریان آب در حدود پنج هزار و پانصد متر مکعب در ثانیه برآورد می شد. همچنین پیش بینی می شد سطح آب کارون در صورتی که بازندگی مجددی نشود تا یک متر دیگر بالا می آيد و به حدود پنج متر در شهر اهواز می رسد. با بحرانی تر شدن اوضاع، آن هم همزمان با ششم بهمن ماه سالروز انقلاب فرمایشی شاه و ملت، امیرعباس هویدا، نخست وزیر کمیته های امنیت و ستاد عملیاتی را در شهرهای اهواز، آبادان، خرمشهر، دزفول، سوسنگرد و مسجدسلیمان تشکیل داد تا این کمیته ها به طور شبانه روزي سرگرم رسیدگی به وضع مناطق سیل زده باشند.

با طغیان رودخانه های بهمنشیر و کارون در ناحیه آبادان، سیلاب در نقاط اطراف رودخانه ها جاری شد و در باغ سده احمد آباد دیواری به علت سیل فرو ریخت و  7نفر زیر آوار رفتند که دو نفر آنها به اسامی مهدی احمدیان 7 ساله و رمضان کیهانی 8 ساله کشته شدند. به همین دلیل در جلسه انجمن شهر آبادان تصمیم گرفته شد کلیه دیوارهای گلی در سواحل بهمنشیر و کارون تخریب شود تا از ریزش آوار و تلفات ناشی از ان جلوگیری گردد.

با ادامه سیلاب در مناطق نفتخیز، قربانیان سیل خوزستان در شاه آباد و مسجدسلیمان به شصت نفر رسید. شهر شوش تخلیه شد و مردم به ارتفاعات پناه بردند. مناطقی از اهواز شامل چهارصد دستگاه، باشگاه قایقرانی، محله کولی ها، باشگاه کلوپ شنا، تصفیه خانه گلستان و باغات شاه در محاصره سیل قرار گرفتند. در همان روز ششم بهمن ماه، در مسیر  شوشتر به دزفول اتوبوسی با 43 سرنشین بکام سیل كشيده شد و در آن حادثه سه نفر جان باختند. همچنين چهل نفر به وسیله هلی کوپترهای گشتی ارتش و شیر و خورشید از مرگ حتمی نجات یافتند و مجروحین حادثه به بیمارستان شرکت نفت در آبادان منتقل شدند.

روزنامه اطلاعات در شماره روز دوشنبه هفتم بهمن 1347 شماره 12801 تیتر زد؛ سیل اهواز را خانه به خانه تسخیر می کند. این روزنامه همچنین از بازدید نخست وزیر از خوزستان خبر داد و نوشت: مردم اهواز از ترس سیل دسته دسته از شهر خارج می شوند. سیل خوزستان به یک فاجعه تبدیل شده و خطر طغیان فرات خرمشهر را تهدید می کند. هشت هزار سیل زده در مساجد سکونت داده شده اند و در شرایطی که دریچه های سد از نو باز شده، جریان آب آشامیدنی شهر اهواز به کلی قطع شده است.

روز سه شنبه هشتم بهمن در حالی که امید به پایین رفتن سطح آب کارون و رفع خطر بود، مجددا باران های سیل آسا در خوزستان آغاز و سیل با سرعت به طرف خرمشهر سرازیر شد. جمعیت شیر و خورشید سرخ ایران پنج اردوگاه در اهواز، خرمشهر، سوسنگرد، دزفول و بندر شاهپور دایر کرد.

در تمامی ایام نزدیک به بیست روزه سیل در خوزستان کارکنان صنعت نفت دوشادوش مردم خوزستان و دیگر هموطنان خود در مدیریت بحران و خدمت رسانی به سیل زدگان حضور فعال داشتند و علاوه بر حفاظت و حراست از تاسیسات نفتی در عرصه خدمات عمومی و اجتماعی به سیلزدگان نیز تلاش می نمودند. در جریان سیل مذکور هیچ گونه گزارشی از تخریب یا آسیب تاسیسات نفتی در رسانه ها و اخبار منتشر نشد و مشارکت صنعت نفت در مدیریت بحران سیل در کنترل آن بسیار موثر بود.

پنجشنبه 10بهمن 1347نخست وزیر دستور داد کلیه مدارس در نقاط سیل زده مدت پانزده روز تعطیل باشد و با فروکش کردن سیل بازسازی مناطق سیل زده آغاز گردید.

بهمن 1358؛سیل خوزستان همزمان با نخستین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی ایران

یازده سال پس از فاجعه سیل مرگبار در مناطق نفتخیز جنوب و در یکمین سالگرد پیروزی و استقرار نظام جمهوری اسلامی ایران، خوزستان مجددا شاهد سیلی عظیم و ویرانگر بود. سهمگین بود این سیل در روز 22 بهمن سال 1358 باعث شد تا تیتر اصلی روزنامه های ایران یک روز پس از سالگرد پیروزی انقلاب به پوشش اخبار آن اختصاص یابد؛ سیل شدید در خوزستان حالت فوق العاده ایجاد کرد.

بدنبال سه روز بارندگی در منطقه خوزستان و جاری شدن سیل در اکثر شهرهای این استان کار کمک رسانی به سیل زدگان از سوی گروه ها و ادارات و موسسات آغاز شد.

در چهل و هشت ساعت نخست این سیل ویرانگر 9 نفر کشته شدند. 2نفر در اهواز، 2 نفر در مسجدسلیمان و 5 نفر در رامشیر و رامهرمز. با طغیان رودخانه کرخه 60 روستا در محاصره سیل قرار گرفتند و در 12روستا سدهای خاکی شکسته شد. بستان و هویزه در محاصره سیل قرار گرفت و قسمتی از شهر سوسنگرد نیز در معرض خطر واقع شد.

مهندس غرضی، استاندار وقت خوزستان اعلام کرد که به اتفاق حاکم شرع اهواز و فرمانده لشگر به صورت هوایی از روستاهای اهواز و دشت شوش بازدید کرده است و همزمان از شوشتر خبر رسید سد گتوند بر اثر فشار سیل شکست و تمام بخش گتوند و خانه های مسکونی آن زیر آب رفت. سیل همچنین به روستاهای مسیر آغاجاری و رامشیر خساراتی وارد کرد و طبق یک گزارش 8 نفر از روستائیان کشته شدند. همچنین سیل قایق حامل دو نفر از کارکنان شرکت نفت را در منطقه مارون واژگون کرد که يكي از آنها کشته شد. تاسیسات و چاه های نفتی کوپال و مارون را آب فرا گرفته است و ساکنان روستاهای بین این مناطق از ترس سیل فرار کردند. همچنین یک لوله نفت در منطقه مارون شکست و نفت فراوانی سطح رودخانه این منطقه را پوشاند.

روز چهارشنبه 24 بهمن 1358 در حالی که مطبوعات از بسیج برای کمک به سیلزدگان خوزستان خبر می دادند، شمار قربانیان به 28 نفر رسید و رهبر انقلاب دستور دادند تا همگان به یاری سیل زدگان بشتابند.

در سیل مذکور، اکثر جاده های فرعی که به چاه های نفت منتهی می شد زیر آب رفت و دسترسی به چاه ها غیر ممکن و رفت و آمد در این مناطق قطع شد. روستائیان ساکن در اطراف تاسیسات نفتی مارون و کوپال بحال فرار روستاها را ترک کردند و در تاسیسات نفتی پناه گرفتند. شرکت ملی نفت این بار نیز دوشادوش دیگر سازمان ها و ارگان ها برای حل مشکلات مردم مشارکت داشت و یک فروند هلی کوپتر شرکت ملی گاز به منظور نجات ساکنان روستاهایی که در محاصره سیل بودند عازم منطقه رامشیر و آغاجاری شد.در منطقه نفتی مارون بدنبال شکستن یک لوله و پخش شدن نفت اکیپی از ماموران شرکت نفت عازم منطقه شدند.

روز پنجشنبه 25 بهمن 1358 روزنامه اطلاعات در شماره 16074 خود از این خبر داد که پل معلق اهواز در خطر انهدام قرار دارد و همچنین افزود: 2 عضو شورای انقلاب به خوزستان رفتند و همزمان غواصان، هلی کوپترها و هاورکرافت ها نیز به یاری سیل زدگان فرستاده شدند.

در همان روز و به دنبال شکستن سد ساحلی در ناحیه نیوساید که کوی منازل کارکنان شرکت ملی نفت در اهواز بود، آب به سوی خیابان منطقه نیوساید سرازیر شد و کارکنان مستغلات شرکت نفت و ستاد بحران استان برای جلوگیری از پیشروی آب به سوی خانه های مسکونی کارکنان با ایجاد سیل بند اقداماتی به انجام رساندند.

در مسجدسلیمان و به دنبال شکستن پل تمبی، پل دوم تمبی در کنار کارخانه برق نیز فرو ریخت و باعث شکستن لوله های آب و گاز و نفت سیاه که در زیر پل قرار داشت، شد. با شکستن لوله، نفت سیاه در محوطه وسیعی از دره های منطقه تمبی، حوضچه ای بزرگ از نفت سیاه به وجود آمد و کارگران شرکت ملی نفت بلافاصله در محل حاضر و عملیات ترمیم لوله را آغاز کردند.

محورهای ارتباطی و جاده های؛ اهواز به مسجدسلیمان، اهواز به هفتکل، اهواز به شوشتر، اهواز به دشت آزادگان و اهواز به ماهشهر مسدود و ارتباط تلفنی نیز قطع شد.

روز شنبه 27 بهمن 1358 در شرایطی که سیل 20 هزار کیلومتر مربع از اراضی خوزستان را فرا گرفته بود، مهندس معین فر، فرستاده ویژه شورای انقلاب به منطقه، سیل خوزستان را یک فاجعه دانست. مدتی بعد کارشناسان اطلاع دادند که برای بازسازی خرابی های سیل خوزستان 400 میلیون تومان اختصاص یافت.

سیل خوزستان در سال 1358 نیز نهایتا مدیریت و خسارت ها جبران گردید اما عدم هماهنگی بین دستگاه های اجرایی و صنعت نفت که متاثر از فضای انقلاب بود باعث گردید نبود هماهنگی های لازم منجر به خسارات بیشتری نسبت به سیل سال 47 علی رغم حجم و گستردگی کمتر سیل جدید باشد.

مدیران و کارکنان صنعت نفت در شرایط بحرانی و حوادث غیر مترقبه همواره دوشادوش هموطنان خود وظایف سازمانی و اخلاقی خود را انجام داده و با تجریبات ارزشمند سازمانی خود هرگاه بیشتر به کار گرفته شده اند، خسارات کمتری در حوزه فعالیت شان صورت پذیرفته است.