قرارداد شرکت نفت بختیاری با انگلیسی‌ها

*یونس صادقی
*كارشناس اسناد درمديريت موزه ها و مركز اسنادصنعت نفت

ارتباط انگلیسی‌ها با خان‌های بختیاری در خصوص نفت به لحاظ تحولات اجتماعی، اقتصادی و سیاسی ایل بختیاری از اهمیت اساسی برخوردار است. برای بریتانیا کشف و استخراج نفت در منطقه قشلاقی ایل بختیاری به عنوان یکی از محورهای اساسی جهت توسعه روابط با خان‌های بختیاری مطرح بود. از طرفی دیگر خان‌های بختیاری نیز حاضر به واگذاری اراضی خود به انگلیسی‌ها نبودند، از همین روی قراردادی با محوریت نفت بین بختیاری‌ها و انگلیسی‌ها منعقد شد که زمینه را برای استخراج نفت مهیا کرد. در این یادداشت، مروری کوتاه بر سیر تاریخی انعقاد قرارداد نفت با بختیاری‌ها خواهيم داشت.

پیشینه تاریخی

اولین ارتباط انگلیس با خان‌های بختیاری، در مورد نفت به سفر رینولدز در سال 1903م/ 1321ق باز می‌گردد. در آن زمان به رینولدز دستور داده شد که در جنوب غربی ایران شش منطقه را جهت حفاری بررسی كند . او از راه بوشهر عازم بهبهان، کنداک، مسجدسلیمان، شوشتر، قلعه تل و اهواز شد. در این سفر بود که برای اولین بار با برخی از خان‌های بختیاری که خود را مالک بعضی از این مناطق می‌دانستند ملاقات كرد . با مرگ "اسفندیار "خان ایلخان بختیاری این مذاکرات تا سال 1905م/ 1323ق مسکوت ماند. در مدت سه سال پس از امضای قرارداد دارسی، نفت در حوزه غربی امتیاز یعنی چیاسرخ کشف شد، اما نه به آن اندازه که حمل آن به مسافت دور مقرون به صرفه باشد. از دید کارشناسان امتیاز دارسی، جنوب و جنوب غربی ایران به سبب نزدیکی به خلیج فارس که راه صدور طبیعی نفت بود، بایستی حوزه اصلی عملیات قرار گیرد. به سبب قرار گرفتن منطقه قشلاقی ایل بختیاری در حوزه کشف و استخراج نفت، همراهی و همکاری خان‌های بختیاری در پیشبرد کارها، به خصوص واگذاری زمین به شرکت، امری لازم و ضروری به نظر می‌رسید. جهت تحقق این امر و همکاری بختیاری‌ها با کارکنان شرکت نفت، رینولدز با کمک و همکاری جان ریچارد پریس کنسول انگلیس در اصفهان مشغول مذاکره با خان‌های بختیاری شد. در این زمان "نجفقلی‌خان صمصام‌السلطنه" و "غلامحسین خان سردارمحتشم "به ترتیب ایلخانی و ایل‌بیگی بختیاری بودند. حاج علیقلی خان نیز کوشش می‌کرد تا با کمک حکومت مرکزی و همکاری شیخ خزعل و احتمالا پشتیبانی سفارت روسیه در تهران مقام و منصب ایلخانی را به دست آورد.

قرارداد شرکت نفت بختیاری

پس از مذاکرات طولانی پریس کنسول انگلیس در اصفهان و رینولدز نماینده دارسی با خان‌های بختیاری، قرار شد از هر صد سهم عادی کمپانی و هر شرکت دیگری که در آینده در منطقه بختیاری جهت کشف و استخراج نفت تشکیل شود، سه سهم به خان‌های بختیاری تعلق گیرد و کمپانی نفت مبلغی را جهت استخدام نیرو برای حفاظت از مناطق نفتی بختیاری به خان‌ها پرداخت كند. به همین جهت انگلیسی‌ها بدون اتلاف وقت در نوامبر سال 1905م/ 1323ق با وساطت "حاجی امین الشریعه اصفهانی"، معتمد دولت انگلیس در اصفهان، قراردادی را تدوین کردند و به امضای دو طرف رساندند. این قرارداد در شش ماده تنظیم شد. طرف اول قرارداد ویلیام ناکس دارسی و شرکای او در زمینه عملیات حفاری نفت بود که امتیاز آن از طرف دولت ایران به او اعطا شده بود؛ طرف دوم قرارداد خان‌های بختیاری (نجفقلی صمصام‌السلطنه، حاج علیقلی‌خان سردار اسعد، غلامحسین‌خان شهاب‌السلطنه و نصیرخان صارم‌الملک) بودند.

بر طبق ماده یکم، طرف اول قرارداد اجازه داشت که پس از عقد و امضای قرارداد به مدت پنج سال کلیه عملیات حفاری، بازرسی، تحقیقات و مطالعات لازم جهت کشف و استخراج نفت در قلمرو بختیاری را انجام دهد و چنانچه لازم بداند، در مورد تجارت خود به احداث شاهراه، جاده و خط لوله اقدام کند و در صورت لزوم، خانه‌های مسکونی، انبارها و کارگاه‌هایی در جهت انجام گرفتن مقاصد خود ایجاد كند.

ماده دوم: اگر نفت در قلمرو بختیاری به اندازه کافی کشف و تولید شود و چنانچه شرکت بخواهد نفت مزبور را تصفیه کرده و یا صادر کند، دو طرف قرارداد موافقت می‌کنند که شرایط مقرر در ماده یک دایر بر استفاده از زمین و محافظت از آن تاسیسات تا انقضای مدت امتیاز شرکت را اجرا کنند.

ماده سوم: اگر چنانچه چشمه‌های نفت موجود در خاک بختیاری، که طوایف مختلف بختیاری از آنها استفاده می كنند، به وسیله طرف اول قرارداد صدمه‌ای به آنها وارد شود، طرف اول تعهد می‌کند که به طرف دوم قرارداد خسارت بپردازد. در صورتی که میان دو طرف اختلافی در مورد جبران خسارت بروز کرد، کنسول دولت انگلیس به عنوان میانجی و حَکَم مشکل را حل و فصل كند.

ماده چهارم: طرف دوم قرارداد متعهد می‌شود یکی از خان‌های با نفوذ را به ریاست امور نگهبانی منصوب کند تا بتواند هم ماموران حفاظتی (نگهبانان) و هم کارگران ایرانی‌ای که در استخدام طرف اول قرارداد هستند کنترل كند.

ماده پنجم: به موجب قرارداد مبلغ پولی که از طرف شرکت یا شرکت‌های وابسته به خان‌های بختیاری پرداخت می‌شود، صرفاً در قبال کارهایی است که در قرارداد آمده است.

ماده ششم: پس از انقضای مدت امتیاز، کلیه ابنیه و دارایی‌های متعلق به طرف اول قرارداد به طرف دوم قرارداد (خان‌های بختیاری) تعلق خواهد گرفت.

قرارداد مزبور به امضای خان‌های بزرگ بختیاری، محمدتقی امین الشریعه، پریس کنسول انگلیس در اصفهان و رینولدز مهندس عملیات حفاری رسید.

به رغم مخالفت دولت ایران، که با بخش‌هایی از قرارداد مخالف بودند که سهم دولت ایران در قرارداد لحاظ نشده بود، بالاخره قرارداد شرکت نفت با خان‌های بختیاری با حمایت و پشتیبانی دولت انگلیس صورت قانونی به خود گرفت و زمینه را برای تسلط هرچه بیشتر انگلیسی‌ها در خوزستان مهیا کرد.

منابع و ماخذ:

ابطحی، علیرضا، نفت و بختیاری‌ها، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، 1393

قربان پور دشتکی، خدابخش، انگلیس و بختیاری، موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، تهران، 1390

گارثویت، جن. راف، تاریخ سیاسی، اجتماعی بختیاری، ترجمه: مهراب امیری، موسسه آنزان، تهران، 1373