نفت در سفرنامه ابن بطوطه

یونس صادقی
واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت

ابن بطوطه مراکشی از مهم­ترین جهانگردان سده هشتم هجری قمری است که حاصل مسافرت او به اقصی نقاط جهان، کتابی است تحت عنوان «سفرنامه ابن بطوطه»كه وي به آن معروف شده است. این کتاب به همت استاد محمد علی موحد، تصحیح و چاپ شده است. از آنجایی که بخشی از مشاهدات ابن بطوطه حکایت از جریان نفت در مناطق پیرامونی ایران است، بازخوانی آن می­ تواند گامی در فهم گذشته نفت باشد.
ابن بطوطه در دو مقطع زمانی به ایران و کشورهای همجوار مسافرت کرده است که حاصل مشاهدات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی خود را به رشته تحریر درآورده است. در یکی از این مشاهدات او از محلی به اسم بقیاره در نزدیکی دجله در نزدیکی موصل عراق خبر داده که زمین آن منبع چشمه های قیر بوده است بنا به گفتار این جهانگرد در سده هشتم هجری قمری، این قیرها را در حوضچه هایی جمع می­ کردند و مانند گِل و لای که در اثر تابش آفتاب خشکیده باشد، قشر سیاه شفاف و نرمی در روی خاک تشکیل می­ دهد و بوی مطبوعی داشته است. در اطراف این چشمه ها برکه سیاه رنگ بزرگی به وجود می­ آمده و بر کناره های آن چیزی شبیه به چغرلاوه (سبزه ای که بر سر آب های راکد پدید می آید) جمع می­ شود و این جِرم ها مبدل به قیر می شود. بنا به گفته ابن بطوطه در نزدیکی این محل چشمه بزرگی است و برای استخراج قیر از آن آتشی برمی افروزند و رطوبت آب به وسیله حرارت آتش مرتفع می شود و قیر باقی می­ ماند که آن را به صورت قطعات درمی­ آورند.(ج1، ص288)