کنترل بیماری های واگیردار در زمان دولت دکتر مصدق

فرشید خدادادیان
رئیس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت

اسفند هر سال یادآور خاطره تاریخی ایرانیان در موضوع ملی شدن صنعت نفت به سال1329خورشیدی است.این روزها(اسفند1398)در شرایطی به این سالگرد تاریخی نزدیک می شویم که ایران و بخش بزرگی از جهان درگیر بیماری ویروسی مهلک و خطرناک"کرونا" است.به دلیل همین همزمانی و با آرزوی ریشه کن شدن هرچه زودتر این بیماری از مام میهن و سراسر جهان بازخوانی برخورد دولت دکتر مصدق با بیماری های واگیردار و مهلک روزگار خود بیانگر این مهم است که دولت ملی زنده یاد مصدق تنها به موضوع نفت مشغول نبوده،بلکه حوزه های مختلف و از جمله بهداشت و درمان را نیز با عزمی ملی و فراگیر مدنظر داشته است.

پس از پیروزی مصدق و یارانش در کمیسیون نفت و تایید قانون ملی شدن صنعت نفت در ایران در مجلس شورای ملی،مجلس سنا نیز در آخرین روز کاری خود در سال1329 این قانون را تصویب و نفت،بنام سعادت ملت ایران در سراسر کشور ملی اعلام شد.

مصدق و موج ملي گرايي
موج ملی گرایی ایرانی در نخستین ماه های سال1330 نیز ادامه یافت و نهایتا در هفتم اردیبهشت،دکتر محمد مصدق با رای نمایندگان دوره شانزدهم مجلس شورای ملی به نخست ‌وزیری ایران انتخاب شد تا خود سکان به فرجام رساندن این قانون تصویب شده را برعهده گیرد.زنده یاد دکتر مصدق جریان انتخاب خود به نخست ‌وزیری را چنین نوشته است: شنبه۸اردیبهشت۱۳۳۰(طبق صورت مذاکرات مجلس شورای ملی،هفتم اردیبهشت)که روز جلسه مجلس نبود به مجلس شورای ملی احضار شدم.اکثریت نمایندگان هم آمده بودند و می ‌خواستند در جلسه خصوصی به شور و مشورت بپردازند و تمایل خود را برای تعیین نخست‌ وزیر جدید به عرض شاهنشاه برسانند.از اینکه گفته شد آقای"حسین علاء‌" استعفا داده است تعجب کردم،چون ششم اردیبهشت،شب که به خانه من آمده بودند و می‌ خواستند در خصوص یک موضوع با من مشورت کنند،از این بابت،صحبتی نکردند و چون قبل از این ملا‌قات در کمیسیون نفت مجلس شورای ملی بودم که طرح ۹ماده‌ ای جمعی از نمایندگان که برای ملی شدن صنعت نفت تنظیم شده بود و از تصویب کمیسیون گذشت،نخست ‌وزیر را از جریان مطلع کردم و تقاضا نمودم که روز یکشنبه نهم اردیبهشت در جلسه رسمی‌ مجلس حضور یابند و موافقت دولت را در خصوص طرح مزبور اظهاركند و بعد در‌‌ همان جلسه راجع به موضوعی که می‌ خواستند مشورت کنند وارد مذاکره شویم که مورد موافقت قرار گرفت و از خانه من رفتند.علت استعفای نخست‌ وزیر را که از بعضی نمایندگان سؤال کردم،یکی از دوستان گفت حضرات(مقصود انگلیسی‌ ها)چنین تصور کرده ‌اند که از این نخست ‌وزیر و امثال او کاری ساخته نیست و می‌ خواهند آقای "سیدضیاءالدین طباطبایی"را که هم‌ اکنون به حضور شاهنشاه آمده و به انتظار رای تمایل در آنجا نشسته است،وارد کار کنند.جلسه تشکیل شد،به مشورت پرداختند و چون اکثریت نمایندگان این‌طور تصور می‌ کردند که تصدی آقای سید ضیاءالدین سبب خواهد شد همان بگیر و ببند کودتای سال۱۲۹۹ تجدید شود،نه جرات می ‌کردند از شخص دیگری برای تصدی این مقام اسم ببرند،نه مقتضیات روز اجازه می‌ داد به کاندیدای سیاست بیگانه رای بدهند که چون صحبت درگرفت و مذاکرات به طول انجامید برای تسریع در کار و خاتمه‌ دادن به مذاکرات،یکی از نمایندگان(امامی)که چند روز قبل از کشته شدن رزم ‌آرا به خانه من آمده بود و مرا از طرف شاهنشاه برای تصدی این مقام دعوت کرده بود و هیچ تصور نمی ‌کرد برای قبول کار حاضر شوم،اسمی‌ از من برد که بلا‌تامل موافقت کردم و این پیشامد سبب شد که نمایندگان از محظور در آیند و همه به اتفاق کف بزنند و به من تبریک بگویند.موافقت من هم روی این نظر بود که طرح نمایندگان راجع به ملی شدن صنعت نفت از بین نرود و در مجلس تصویب شود.چنانچه آقای سید ضیاءالدین نخست‌ وزیر می‌شد،دیگر مجلس نمی ‌گذاشت تا من بتوانم موضوع را تعقیب کنم.مرا هم با عده‌ای توقیف و یا تبعید می‌ کرد.به‌طور خلا‌صه مملکت را قرق می‌ کرد تا از هیچ کجا و هیچ کس،صدایی بلند نشود و او کار خود را به اتمام رساند.چنانچه شخص دیگری هم متصدی این مقام می‌ شد،باز هم کار ملی شدن نفت نافرجام می ماند. (وبگاه تاریخ ایرانی)
شيوع بيماري هاي واگيردار
مصدق در نخستین پیام رادیویی‌ اش به ملت ایران چنین گفت: هموطنان عزیز،رأی بی ‌سابقه و بی ‌شائبه همکاران عزیزم،نمایندگان محترم مجلس شورای ملی و مجلس سنا و اظهار تمایل آنها به زمامداری اینجانب سبب شد که از نظر فریضه ملی از قبول زمامداری خودداری نکنم و امر اعلیحضرت همایون شاهنشاهی را در تشکیل دولت اطاعت نمایم. (ویکی گفتار/فایل صوتی)

بدین ترتیب در دوازدهم اردیبهشت ماه1330،دکتر مصدق کابینه خود را به این شرح به مجلس شورای ملی معرفی کرد:حکیم ‌الدوله وزیر بهداری،یوسف مشاور وزیر پست و تلگراف،باقر کاظمی وزیر خارجه،جواد بوشهری وزیر راه،محمد علی وارسته وزیر دارایی،علی هئیت وزیر دادگستری،ضیاءالملک فرمند وزیر کشاورزی،تیمسار سپهبد نقدی وزیر جنگ، تیمسار سرلشکر زاهدی وزیر کشور،امیر تیمور کلانی وزیر کار و کریم سنجابی وزیر فرهنگ.
 

كابينه نخست دكتر مصدق
 

گرچه دولت برنامه اصلی خود را اجرای قانون ملی شدن نفت در کشور و اصلاح قانون انتخابات مجلس و شهرداری ها عنوان كرد،اما از سایر حوزه های کاری کشور نیز غافل نبود.از جمله مشکلات بهداشتی و بیماری های واگیر داری که ایرانیان با آن درگیر بودند.
در همان سال1330،بررسی آماری برنامه اصل چهارم ترومن در ایران نشان می داد که پنج میلیون نفر از هفده میلیون نفر جمعیت ایران به مالاریا مبتلا بودند و در برخی مناطق و شهرها و روستاها ابتلا به این بیماری به حدی زیاد بود که تا هشتاد و هشت درصد جمعیت ساکن را در برمی گرفت!در همین زمینه دولت از همکاری تشکیلات اصل چهارم برای کنترل مالاریا استفاده كرد.

"ویلیام وارن"رئیس تشکیلات مذکور در ایران اواخر سال1330 اعلام كرد که به اعتبار برنامه مبارزه با مالاریا که از طرف وزارت بهداری ایران به موقع به اجرا گذاشته شده کمک خواهد شد."وارن"همچنین خاطرنشان کرده بود که کمک مذکور از اعتبار برنامه اصل چهارم برای پیشرفت مبارزه با مالاریا تا مدت سه ماه ادامه خواهد داشت.(روزنامه اطلاعات/19بهمن30ص7)

در همین خبر آمده بود که در ناحیه چالوس بر اثر پاشیدن گرد د.د.ت مبتلایان به بیماری مالاریا از هشتاد و شش درصد ساکنان به 23درصد تقلیل یافته بود.(روزنامه اطلاعات/همان)

 سم پاشي منازل - سال 1330 شمسي
 

وزارت بهداری دولت دکتر مصدق همچنین برای کنترل بیماری سل از اجباری شدن تلقیح واکسن ضد سل در سراسر کشور خبر داد.روزنامه اطلاعات در شماره روز سه شنبه شانزدهم مهرماه(1330)در این زمینه نوشت: واکسن ب.ث.ژ یعنی مایه ای که برای پیشگیری از بیماری سل تلقیح می شود از بیست سال پیش در بسیاری از کشورهای جهان معمول شده است.سه سال پیش هنگامی که نخستین کنگره ب.ث.ژ در انستیتو پاستور پاریس منعقد شد اولین اعلامیه ای که نمایندگان سی و پنج کشور شرکت کننده در کنگره برای محافل علمی و عمومی دنیا صادر کردند این بود که از بدو کشف این واکسن بطور متوالی متجاوز از ده میلیون نفر در سراسر دنیا بوسیله این واکسن تلقیح کرده اند.علاوه بر اینکه به هیچ یک از آنها کمترین صدمه ای نرسیده،نتایج سودمندی نیز متوجه بهداشت عمومی کشورهای مصرف کننده شده است.دولت ایران در این زمینه اقدامات لازم و موثری بوسیله نمایندگان خود به عمل آو ده و با جلب کمک و مساعدت سازمان بهداشت جهانی درنظر دارد در آتیه بسیار نزدیکی مقدمات انجام این امر مهم بهداشتی را فراهم آورد و در سراسر کشور شروع به اقدام كند.

سم پاشي حاشيه منازل مسكوني - سال 1330 شمسي
 

مايه كوبي براي زيارت عتبات عاليات

موضوع رعایت اصول بهداشتی و بیماری های واگیر در بحث زیارت اماکن مذهبی نیز از دیگر موضوعاتی بود که مورد توجه دولت قرار گرفته بود.از جمله دولت زائران عتبات عالیات را به مایه کوبی ملزم كرد.در اطلاعیه ای که به همین منظور در مطبوعات منتشر شده بود می خوانیم: چون کرارا مشاهده شده که بعضی از زائرین محترم در سنوات گذشته بدون انجام امر مایه کوبی و مقررات صحی بین المللی به عتبات عالیات عزیمت كرده  و در خارج مبتلا به بیماری آبله شده اند اداره کل بهداشت وزارت بهداری لازم دانست خاطر زائرین محترم را مستحضر سازد که از تاریخ روز شنبه ششم مهرماه جاری پست های مایه کوبی مخصوص زائرین عتبات در نقاط مختلف شهر تهران که قبلا تذکر داده شده دائر كرده و همه روزه به استثناء ایام تعطیل از ساعت18 الی12 ظهر برای مایه کوبی زائرین محترم بطور رایگان آماده و مهیا شده و شایسته است به منظور حفظ بهداشت فردی و اجتماعی به یکی از پست های مایه کوبی مراجعه و خود را بر ضد آبله تلفیح و پس از 48ساعت از تاریخ تلقیح به همان بخش مایه کوبی مراجعه کرده پس از معاینه برگ گواهی بین المللی دریافت كنند.(روزنامه اطلاعات/سه شنبه دهم مهر1330/صفحه پنج)

مردم همگام و همراه با دولت راستگوي مصدق

وزارت بهداری دولت دکتر مصدق در حوزه های مختلف بهداشت و درمان موضوع پیشگیری، کنترل و ریشه کن کردن بیماری های مسری را در دستور کار داشت و در این زمینه با تمامی محدودیت ها و کمبودها تلاش می كرد.مردم نیز که این دولت را برآمده از خواست خود می دانستند و بر صداقت و راستگویی آن ایمان داشتند،در این راستا همگام و همراه دولت بودند.

اسفند1329 سالروز تصویب قانون و متعاقبا استقرار دولتی ملی و برآمده از رای و خواسته مردم بود که پیروزی در دادگاه لاهه در جریان اختلاف با انگلیس درباره پرونده ملی شدن نفت،قطع روابط با انگلیس و قیام سی تیر از مهمترین رخدادهای دوران پانزده ماهه نخست وزیری زنده یاد دکتر مصدق بود.بزرگمردی که به جرم پیگیری مطالبات ملی ایرانیان با کودتای بیست و هشتم امرداد1332 ساقط و در بیدادگاه نظامی به تحمل سه سال زندان انفرادی و سپس حصر خانگی محکوم شد.
دکتر مصدق سرانجام در چهاردهم اسفند سال هزارو سيصدو چهل و پنج خورشیدی در خانه خود در احمدآباد و در سن84سالگی درگذشت.روحش شاد و قرین رحمت باد.

منابع:

مسعود کوهستانی نژاد؛اختیارات اصلاحات و لوایح قانونی دکتر محمد مصدق/ نشر نی1383/تهران
وبگاه تاریخ ایرانی/روزشمار وقایع و رویدادها/اردیبهشت07
روزنامه اطلاعات/سه شنبه شانزده مهر1330
روزنامه اطلاعات/سه شنبه دهم مهر1330
روزنامه اطلاعات/شنبه19بهمن1330
ویکی گفتار/فایل صوتی پیام دکتر مصدق