پیشینه شكل گيري راه آهن در مناطق نفت­خیز

سكينه كاشاني

با اکتشاف نفت در مسجد­سلیمان، فراهم آوردن امکانات و وسایل موردنیاز برای ادامه فعالیت­ ها و توسعه صنعت نفت امری ضروری بود. رساندن ادوات و ملزومات تا چاه­ های نفت، مستلزم طی کردن مسیرهای آبی و زمینیِ در برخي موارد دشوار بود. در این مسیرها از کشتی­ های اقیانوس­ پیما و قایق­ ها تا ارابه ­ها و قاطرها استفاده می­ شد که بعد از آن به توسعه راه ­آهن، فرودگاه ­ها و راه­ های شوسه انجامید.

در ابتدا کلیه لوازم از خرمشهر با کشتی به اهواز حمل می ­شد و از آنجا به ­واسطه نبودن راه شوسه و وسایل جدید حمل­ و­نقل، با قاطر و ارابه چهارچرخ به مسجدسلیمان حمل می­ شد  که بعدها توسط راه ­آهن کوچکی جایگزین شد.

دوبه­ های کوچک (ظرفیت تا 200 تن) در کارون این سفر را به سمت درخزینه ادامه می­دادند، دروازه­ ای که روی شاخه گرگر رودخانه کارون و نزدیک­ترین محل به مسجد­سلیمان بود. بارها از درخزینه و  باگذر از تپه ­های ناهموار توسط ارابه­ ها حمل و بعد به­ وسیله قاطر به میدان نفتی منتقل می ­شد. معمولا چهار قاطر ارابه را می­ کشید، اما برای بارهای سنگین تجهیزات حفاری و غیره، تیمی با 16 قاطر غالباً لازم بود. رسیدن ارابه­ ها دو روز طول
می­ کشید و سفر شبانه به ­دلیل دمای بالا ترجیح داده می­ شد. در ایستگاه میانه­ راه چرخ­ های ارابه­ ها باید برداشته شده و در آب خیس می­ شدند تا شکل خود را بازیابند. کمبود تجهیزات در طول جنگ جهانی اول و بعد از آن ادامه داشت تا زمانی­که حمل­ و­نقل توسط راه­ آهن جایگزین شد.

طولاني ترين و مهم­ترین خط­ آهنی که شرکت نفت ایران و انگلیس بنا کرد، بین درخزینه و مسجد­سلیمان بود که طول آن نه فرسخ و قسمت اعظم لوازمات این ناحیه به ­وسیله آن حمل می ­شد. ریل­ گذاری خط مزبور درسال  ­1921 آغاز شد و در سال 1923 راه ­آهن شروع به­ کار كرد.  طول آن 52/1 کیلومتر بود و یک خط دیگر نیز از
مسجد­سلیمان تا کارگاه ­های چشمه­ علی به ­طول 4/6 کیلومتر امتداد می­ یافت. این راه ­آهن برای حمل ماشین­ آلات و لوازم کارخانجات نفت مسجد­سلیمان اختصاص داشت. سوخت لوکوموتیوهایی که در این خط کار می­ کردند نفت بود و با نیروی بخار حرکت می­ کردند. هریک می­ توانستند شش واگن بار از طریق جلگه هموار به تپه­ هایی که چاه ­های عمده نفت در زیر آنها قرار گرفته بود حمل کنند. برای عبور از تپه ­های با شیب زیاد هر دفعه سه واگن حمل می ­شد و بقیه محمولات در انباری نگهداری تا به ­تدریج حمل شوند. حد متوسط مقدار باری که در ماه از این طریق حمل می­ شد 9000 تن بود که مقدار 6500 تن از آن به مسجد­سلیمان حمل و 2500 تن از مسجد­سلیمان به درخزینه حمل می­ شد. محمولاتی که به مسجد­سلیمان حمل می­ شد شامل ملزومات عمومی بود و محمولاتی که به درخزینه عودت داده می­ شد عبارت از گچ و گوگرد (محصول مسجد­سلیمان) برای آبادان بود. بعدها راه شوسه ­ای در این منطقه ساخته شد و همچنین شرکت به­ دنبال ساخت فرودگاه موقت در درخزینه بود و به­ تدریج استفاده از این راه ­آهن اهمیت خود را از دست داد.

در دی­ماه سال 1329 شرکت نفت در نامه ­ای به وزارت دارایی اطلاع داد که راه ­­آهن بین درخزینه و مسجد­سلیمان برچیده شده است. شرکت تأکید کرده بود که درواقع این راه­ آهن به ­منظور توسعه معدن مسجد­سلیمان بوده و در موقعی کشیده شده که وسائل حمل­ ونقل جاده­ ای در آن ناحیه سودمند نبود. و چون راه­ آهن مزبور برای توسعه بیشتر در معدن مسجد­سلیمان لازم نبود و نمی­توانست کمک مفیدی به توسعه سایر معادن کند برچیده و به انبارهای شرکت منتقل و برای استفاده درجاهای دیگر ضمن عملیات شرکت مورد استفاده قرار می­ گیرد.

  انبارهای مرکزی مسجدسلیمان که اداوات آن توسط راه ­آهن درخزینه حمل می­ شد