نفتی شدن ایران در خرداد1287
جمعه دوم خرداد ماه 1399
* فرشید خدادادیان
خرداد سال1287خورشیدی،سالروز به نتیجه رسیدن اکتشاف نفت در ایران از فراز دکل چاه شماره یک مسجد سلیمان و نفتی شدن ایران(به مرور)از فرق سر تا نوک پا،از اقتصاد تا فرهنگ و ساختار سیاسی و جایگاه بین المللی است. این یادداشت،به مناسبت سالروز پنجم خرداد در سال کرونا زده 1399 تلاشی است برای به تصویر کشیدن شرایط زمانی و مکانی ایران در هنگامه اکتشاف نفت در این کشور و آنچه برای بهبود شرایط امروز نخستین شهر نفتی ایران در دستور کار مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت قرار دارد. قرارداد"دارسی"،رانتیه شهر لندن با اصرار"رینولدز"،سرمهندس و نماینده مقیمش در ایران به نتیجه رسید.کار،کار انگلیسی ها بود و خرداد1287 در عین اینکه آغاز عصر نفت در ایران بود،به نوعی آغاز بی اعتمادی ایرانیان به هموطنان دارسی و رینولدز نیز بود!امری که تا امروز نیز ادامه دارد و البته هموطنان یا حداقل سیاستمداران و حاکمان دیار دارسی و رینولدز نیز در آن بی تقصیر نبوده اند!"جک استراو"،دیپلمات کهنه کار انگلیسی در اثر خواندنی خود آورده است،، دیپلمات های انگلیسی همیشه به شوخی به هم می گویند،ایران تنها کشور دنیاست که بریتانیا را هنوز یک ابرقدرت می پندارد،اما برای مردم ایران که سابقه دویست سال دخالت سیاسی این کشور را در حافظه تاریخی خود حفظ کرده اند،این اصلا شوخی نیست؛؛ (1)
اگر نگاهی بی طرفانه و به دور از تعصب به روابط بین الملل و حضور قدرت های البته استعماری در ایام اکتشاف نفت در ایران داشته باشیم،بهترین کلید تحلیل را همچنان اثر مرحوم حائری در اختیار پژوهشگر می گذارد که ورود و حضور قدرتهای استعماری را چنانچه در لغت"استعمار"مستتر است،دارای دو رویه بهره برداری از کشور مستعمره و به موازات آن ایجاد عمران و آبادانی در جنبه های مختلف فرهنگی و تمدنی کشور و منطقه میزبان عنوان کرده است.(2)با گذشت بیش از یک قرن از آغاز فعالیت های نفتی در ایران،امروزه همان ابنیه،تاسیسات و تجهیزاتی که توسط استعمارگران ایجاد شده،اعتبار و منزلت ما در حوزه میراث صنعتی است.نگاهداری و بهره برداری از این ابنیه و تاسیسات تاریخی،به عنوان موزه ها و مراکز تاریخی با رویکرد آموزشی و ثبت سیر تحول تاریخی صنعت نفت و در عین حال درآمد زایی برای ساکنان شهرهای واجد این تاسیسات در حوزه اقتصاد توریسم در اولویت مسئولیت های اجتماعی وزارت نفت تعریف و تبیین شده است.
نکته قابل تامل در این زمینه این است که حتی حضور نظامی انگلیسی ها در هنگامه اکتشاف نفت نیز برای تامین امنیت کاوشگران و دارایی سرمایه گذار بوده است! "سرآرنولد ویلسون"،افسر مراقب گروه کاوشگران که شاهد و ناظر فعالیت های اکتشافی و به نفت رسیدن چاه شماره یک مسجد سلیمان بوده،در این زمینه در یادداشت های خود آورده؛...وزارت خارجه واقعا از خود درایت نشان داده و گارد محافظ را برای حراست به اینجا(جنوب غرب ایران)فرستاد،زیرا در صورت عدم امکان ادامه ی کارمردم محلی ضرر زیادی به کمپانی صاحب حق کشف نفت،دولت انگلیس و دولت ایران می رسانند.در واقع هنوز برای ما مشخص نیست در صورت کشف نفت در این محل و منافع حاصل از آن چه تحولی در منطقه به وجود آید و عکس العمل مردم محلی و دولت ایران چگونه خواهد بود.(3)
در چنین شرایط زمانی و مکانی بود که نفت از فراز دکل چاه شماره یک مسجدسلیمان فوران کرد و در کنار بهره برداری از نفت و متعاقبا گاز،ساخت ابنیه و تاسیسات و با ایجاد شرکت-شهرهای نفتی،ساخت تاسیسات فرهنگی و اجتماعی نیز در ایران آغاز گردید تا باشگاه ها، استخرها،بنگله ها(خانه های ویلایی)،سینماها و زمین ها و باشگاه های ورزشی همچون گلف،فوتبال،بولینگ،سوارکاری،کارتینگ و... مظاهر مدرن را به ایرانیان حاضر و ساکن در این مناطق آشنا و آوازه ی آن را به سراسر ایران برسانند.
اکتشاف و بهره برداری از نفت اتفاقی بود که بواسطه واگذاری یک امتیاز به یک تبعه بریتانیا آغازشد.سرمایه گذار بهره خود را برد و عمارت های صنعتی و خدماتی خود را ساخت و ایران و ایرانی نیز بواسطه این حضور و فعالیت با مظاهر مدرنیته آشنا و از آن بهره برد و اگر آنگونه که بایسته و شایسته بود از اعطای این امتیاز سهم نبرد نیز بیش از هرچیز باید عوامل درونی خود را جستجو کند!
کار،کار انگلیسی ها بود،اما این کار و تاسیسات و ابنیه و آثاری که از آن باقی مانده چنان خوب انجام شده که پس از گذشت یکصد و دوازده سال مقاوم،مستحکم و پابرجاست و امروز فرصتی برای بهره مندی ایران و ایرانی از مواهب در اختیار داشتن این میراث صنعتی به عنوان فرصتی در عرصه میراث جهانی خود و با اندکی توجه و مرمت،مجالی برای توسعه اقتصاد توریسم(اگر کرونا برود و مجال دهد)برای شهرها و مناطقی است که شاید به قدر گذشته نفت و گاز ندارند،اما زندگی در آنها جاری است.
شرایط سیاسی و اجتماعی ایران در آن مقطع نیز قابل توجه است.مظفرالدین شاه قاجار، میراث دار پدرتاجداری بود که جان خود را فدای استبدادش کرد و فرزند کهنسال،داناتر از آن بود که به خواست جریان روشنفکر مبنی بر مشروط کردن شاه به قانون تن ندهد.بدین ترتیب بود که جریان مشروطه خواهی ایران به فرجام رسید و مظفرالدین شاه به فاصله کمی پس از امضای امتیاز نامه دارسی،فرمان مشروطیت را نیز در چهاردهم امرداد سال1285خورشیدی صادرکرد تا دوسال مانده به نفتی شدن ایران در خرداد1287،سلطنت ظل الهی سلطان در ایران،مشروط به قانون شود.برخلاف کلان روایت عقب افتادگی و ویرانه بودن ایران و ایرانی در عرصه زندگی و فکری،همزمانی این دو رویداد مهم در ایران بیانگر این است که اندیشه ورزان ایران در آغاز راهی دشوار برای تحقق دموکراسی که یکی از مظاهر زندگی مدرن بوده قرار داشتند.
پس از امضای فرمان مشروطیت توسط مظفرالدین شاه،از بین سران مشروطه مجلس موقتی تشکیل شد.این مجلس موقتی تا تشکیل مجلس منتخب،هفته ای دو روز تشکیل جلسه می داد و از طرف این مجلس دوازده نفر مأمور نوشتن نظام نامه انتخابات مجلس شدند.پس از تدوین نظام نامه،انتخابات در 25شهریور1285خورشیدی در تهران برگزار و 60وکیل از سوی تهرانی ها عازم مجلس شورای ملی شدند.کمی بعد،انتخابات در دیگر شهرستان ها هم برگزار و مجلس شورای ملی تشکیل شد.مجلسی که فرزند مستبد مظفرالدین شاه و میراث دار او در سلطنت تحمل آنرا نداشت و فرمان به توپ بستن و آغاز استبداد صغیرش را داد!ایرانیان با تلاشی مجدد در احیای حکومت قانون کوشیدند.تلاشی سخت که اتفاقا گروهی از قوم بختیاری که در خرداد1287 شاهد فوران نفت از فراز دکل چاه شماره یک میدان نفتون بودند،یک ماه بعد و در تیرماه همان سال سرنوشت ساز شنیدند که هم تبارانشان در خیابان های تهران،پایان استبداد صغیر را با ساز و کرنا(آلات موسیقی فولکلور و حماسی غنایی بختیاری ها)جشن گرفتند.
ویلیام مورگان شوستر،مستشار مالیه امریکایی که در همان ایام به دعوت مشروطه خواهان در ایران حضور داشت در توصیف آن دوران می نویسد؛بدین سان استبداد دیرینه شاهان جای خود را به نظاماتی قانونی داد که البته خود از بسیاری جهات ابتر بود.(4)گرچه تجربه مجلس در ایران بظاهر تجربه موفقی نبود،اما نکته قابل تامل این است که تشکیل مجلسی برای شور و مشورت در ایران ریشه ای کهن تر از جریان مشروطه خواهی نیز داشت و ایرانی که در کلان روایت های تاریخی سنت زده،عقب افتاده و ویران توصیف می شود از سال 1263خورشیدی یعنی بیست و دوسال پیش از صدور فرمان مشروطیت دارای مجلس وکلای تجار بوده است(5)
ایران در کلان روایت مذکور ویران و سنت زده یکسال پس از صدور فرمان مشروطیت و در آستانه اکتشاف نفت در ایران دارای هنرستان فنی نیز بود!میرزا محمود خان احتشام السلطنه وزیر مختار نیک اندیش و خوش فکر ایران در برلین توصیه کرد که با نیم نگاهی به آموزش های فنی حرفه ای و مهارتی کشور آلمان،مدرسه ای دولتی تاسیس شود و این پیشنهاد را وزارت فرهنگ و جمعی از روشنفکران به دربار مظفرالدین شاه تقدیم کردند تا با همکاری دولت های ایران و آلمان در تهران دایر شود(6)این هنرستان نیز همزاد اکتشاف نفت در ایران است و نکته جالب اینکه دکتر عبدالله انتظام،دومین مدیرعامل شرکت ملی نفت ایران نیز دانش آموخته همین هنرستان بود.
نفتی شدن ایران در خرداد1287 اتفاقی بزرگ در عرصه اقتصادی،سیاسی،اجتماعی و فرهنگی کشور بود و تاثیرات آن تا امروز نیز ادامه دارد.سایت های میراث صنعتی در مسجدسلیمان امروزه محل اجرا و تکمیل طرح بزرگ موزه اکتشاف،حفاری و تولید صنعت نفت ایران در نخستین شهر نفتی ایران و خاورمیانه هستند و مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت،فعالانه امیدوار است با تکمیل و افتتاح موزه های نفت مسجدسلیمان طی سالجاری،فیدوس رونق اقتصادی و اجتماعی شهر پیشانی صنعت نفت ایران،این بار از منظر اقتصاد پایدار گردشگری به صدا درآید.
*رئیس واحد پژوهش و تاریخ شفاهی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت و مجری طرح موزه نفت مسجدسلیمان
پی نوشت ها
1-جک استراو؛کار کار انگلیسی هاست،ترجمه علی مجتهدزاده،چاپ پنجم1398،نشر پارسه، تهران(یادداشت پشت جلد)
2-نگاه کنید به؛عبدالهادی حائری؛نخستین رویارویی های اندیشه گران ایران با دو رویه ی تمدن بورژوازی غرب،1372،امیرکبیر،تهران
3-سرآرنولد ویلسون؛جنوب غرب ایران،ترجمه فریور جوانبخت موثق،1398،نشرنامک،تهران ص48
4-مورگان شوستر؛اختناق ایران،ترجمه حسن افشار،1394،نشرماهی،تهران،ص20
5-سهیلا ترابی فارسانی؛از مجلس وکلای تجار تا اتاق ایران،1392،کتابخانه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی،ص12
6-مهدی اسماعیلی و دیگران؛هنرستان صنعتی تهران،1398،انتشارات فرانگرپارس،تهران،ص31
لینک های مرتبط
content/4/محتوای-ثابت/950/شناسنامه-پروژه-هاي-موزه-در-مسجد-سليمان
