اعتصاب های کارگران صنعت نفت و بحران در مناطق نفتخیز

سکینه کاشانی
عضو تیم پژوهشی طرح موزه نفت مسجد سلیمان

تابستان خوزستان همیشه داغ بود.پیش از اکتشاف نفت هم همینطور،اما اکتشاف نفت و حضور کمپانی نفت باعث شد این لهیب گرما در عرصه های دیگر نیز دیده شود.

از نخستین سال­ های فعالیت کمپانی نفت انگلیس و ایران،مباحثی پیرامون عملکرد این شرکت در مقابل نیروی کار وجود داشت که در آن بر رعایت حقوق کارگران ایرانی در مقابل کارفرمایان کمپانی نفت تأکید شده بود،اما اینگونه اعتراضات محدود و بدون نتیجه بود و سرانجام وضع معیشتی کارگران و خواسته ­های آنان به اعتصاباتی در مناطق نفت­خیز منجر شد.

نخستین حرکت­ ها و اعتصاب های کارگران صنعت نفت توسط کارگران هندی شرکت نفت در سال 1299­شمسی و بعد از آن با همراهی کارگران ایرانی درسال  1301­شمسی رخ داد.افزایش حقوق از خواسته­ های اصلی اعتصاب­گران بود که با بخشی از آن موافقت و در ادامه به اخراج 2000 نفر از کارگران هندی از شرکت نفت و از ایران انجامید.

با گسترش فعالیت­های شرکت نفت و به ­تبع آن افزایش تعداد نیروی کار، تشکل­های کارگری در مناطق نفت­خیز شکل گرفتند و در 1308­شمسی در اعتراض به شرایط اقتصادی، اعتصاب دیگری را سازمان­دهی کردند که منجر به اخراج و حبس و تبعید محرکین این اعتصاب شد. با کنار رفتن رضا­شاه در شهریور 1320­شمسی، مبارزات کارگری نیز شکل دیگری به خود گرفت. با تأسیس حزب توده، این حزب، رهبری جنبش­های کارگری را در دست گرفت و خوزستان مقر شرکت نفت، به یکی از کانون­ های قدرت و نفوذ حزب توده تبدیل شد. با ارتباط مستقیم یا غیرمستقیم حامیان جنبش­های کارگری  با این حزب، سرانجام یکی از بزرگترین اعتصابات  کارگری نفت در تابستان1325شمسی شکل گرفت.

پیش ­زمینه این اعتصاب از اردیبهشت 1325­شمسی آغاز شده بود.همچنان که در آبادان تحرکات و اعتصاباتی در اعتراض به اخراج نماینده کارگران شاکی کارگاه تعمیر لوکوموتیو صورت گرفت، در آغاجاری یکی از بزرگترین اعتصابات کارگران نفت شکل گرفت. تعداد این اعتصاب­گران دو تا ده هزار نفر ذکر شده ­­است.

در گزارش هیئت اعزامی برای حل اختلافات کارگران با شرکت نفت، آنچه ­که مورد اعتراض کارگران بود، اینگونه آورده شده است:

1-کمی دستمزد.

2-نداشتن منزل برای سکونت و یا بدی منزل.

3-نداشتن آب به­ مقدار کافی.

4-نداشتن روشنائی در بعضی منازل.

5-نواقص بهداشت و کمی پزشک و قابله.

6-تأخیر در تهیه وسائل نقلیه برای استفاده از مرخصی.

7-نواقص امور تربیتی و مدارس.

8-عدم پرداخت دستمزد ایام تعطیل.

هیئت اعزامی البته در 31 اردیبهشت 1325به اهواز وارد و در استانداری به بررسی موضوع پرداخته بود.هیئت پس از بازدید از هفتکل و منصرف کردن کارگران آنجا از اعتصاب، در آغاجاری با نمایندگان شرکت نفت انگلیس و ایران و نمایندگان کارگران و شورای متحده مرکزی(دکتر جودت،تربیت،آشوری و شکیب) وارد مذاکره شد.

این هیئت کارگران را متقاعد کرد که از صبح چهارم خرداد ماه(پس از چهارده روز اعتصاب) مشغول کار شوند و ظرف دو روز ترتیب پرداخت مبلغی را که در مدت اعتصاب باید دریافت داشته باشند، داده شود ولی شرکت تقاضا داشت که دستمزد ایام اعتصاب به عنوان دیگری پرداخت شود تا این عمل سابقه نشود و نیز اظهار داشتند که در خوزستان عده­ ای که صورت آنها به ادارات محلی داده شده کارگران را تحریک و آرامش خوزستان را مختل و ايجاد زحمت برای شرکت كرده اند و تقاضا داشتند دولت تصمیمی برای دور کردن این اشخاص از خوزستان اتخاذ كند. موافقت اولیه حاصل شد و برای دستمزد هم بنا شد منتظر ابلاغ آئین­نامه قانون کار باشند.

در تیر­ماه سال 1325­شمسی در خوزستان، دومین اعتصاب بزرگ سال، که هم گسترده ­تر از اعتصاب آغاجاری بود و هم تبعات بیشتری داشت، رخ داد که منجر به درگیری بین کارگران و اتحادیه اعراب و کشته شدن 46 نفر و زخمی شدن 170 نفر شد.

ماجرای این اعتصاب از آنجا شروع شد که وقتی کارگران در اعتصاب یازدهم تیر­ماه خواهان مطالبات اقتصادی چون افزایش سالانه دستمزدها و نیز پرداخت دستمزد روزهای جمعه شدند، شرکت از آنها مهلت خواست تا برای پاسخ نهایی با لندن مذاکره کند و در این بین اتحادیه عشایر یا اتحادیه عرب که قبل از آن در خرمشهر فعالیت داشتند، تصمیم گرفته بودند که در آبادان نیز کلوپ خود را با جشن رسمی افتتاح کنند که این مراسم به درگیری با کارگران کشیده شد.

کارگران که از بامداد یکشنبه 23 تیرماه 1325­شمسی اعتصاب عمومی را آغاز کرده بودند، (در سرتاسر نواحی نفت­خیز خوزستان چون آبادان، مسجد­سلیمان، آغاجاری، دارخوین، کوت­عبدالله، هفتکل و اهواز، بندر معشور (ماهشهر) و گچساران) درخواست­های خود را چنین عنوان کردند:

1-احضار مصباح فاطمی و تعیین یک استاندار بی­طرف.

2-خلع سلاح عشایر جنوب.

3-عدم دخالت شرکت نفت در امور سیاسی و داخلی ایران.

4-پرداخت حقوق جمعه­ها به کارگران.

5-جلوگیری از تضیقات نظامی که در سوسنگرد، دارخوین و بندر معشور دیده می شد.

شورش­ها تا صبح روز بعد که هیأتی اضطراری از تهران به فرودگاه آبادان وارد شد، ادامه یافت. این هیأت شامل مظفر­فیروز از حزب دموکرات،رادمنش از حزب توده و جودت از شورای متحده بود.پس از شش ساعت بحث و گفتگو با شرکت نفت،استاندار و اتحادیه ­های حزب توده، هیأت اعزامی مصالحه ­ای میان طرفین مخاصمه برقرار کرد. طبق این توافق، حزب توده پذیرفت که به اعتصاب عمومی پایان دهد و متقابلاً شرکت نفت هم با پرداخت حقوق روزهای تعطیل و هم با افزایش حداقل دستمزد روزانه به 35 ریال موافقت کرد.

در پایان تیرماه خود اعضای اتحادیه هم سعی در آرام کردن محیط داشته و آن­طور که در گزارش شهربانی مسجدسلیمان آورده شده تعدادی از افراد شورای متحده کارگران در مسجد­سلیمان ضمن اشاره به اینکه ورود فرماندار نظامی به نفع کارگران است، به افراد جهت حفظ انتظامات هشدار می­ دادند. بدین ­ترتیب جنبشی که در­واقع نتیجه وضعیت نامناسب کارگران از یک­سو و نفود عناصر محرک از سوی دیگر بود، پایان یافت. پژوهش ­های صورت­گرفته درمورد علل و انگیزه ­های شکل­ گیری اعتصابات کارگری نفت در دهه بیست به­ طور تفصیلی به نقش این عناصر و تأثیر حزب توده در سطوح مختلف جنبش کارگری پرداخته­ اند.

پس از اعتصابات 1325، فعالیت­ های اعتراضی کارگران نفت با رکود همراه می­ شود تا اواخر دهه بیست و در آستانه ملی شدن نفت که دوباره سر بر­می ­­آورد.

منابع:

آبراهامیان، یرواند، (1388). «ایران بین دو انقلاب (از مشروطه تا انقلاب اسلامی)»، ترجمه کاظم فیروزمند، حسن شمس­آوری، محسن مدیر شانه­چی، تهران، نشر مرکز.

پژوهش از جامی، (1357). «گذشته چراغ راه آینده است» ، بی­جا.

فلور، ویلم، (1371). «اتحادیه کارگری و قانون کار در ایران (1941-1900)»، ترجمه ابوالقاسم سری، تهران، انتشارات توس.

لاجوردی، حبیب، (1369). «اتحادیه­های کارگری و خودکامگی در ایران»، ترجمه ضیاءصدقی، تهران، نشر نو.

لسانی، ابوالفضل، (1357). «طلای سیاه یا بلای ایران»، تهران، امیرکبیر.

سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، سند شماره 8028/230.

مرکز اسناد انقلاب اسلامی، شماره کلاسه 348600003.