تحول فرآیندپالایش از نفت چراغ تابنزین و گازوئيل

امیرمحمد علاسوند فرهاد
مهندس نفت و عضو تیم اجرایی طرح موزه نفت مسجدسلیمان

شماره مهرماه 1349 نشریه "نامه صنعت نفت"صفحات 19 تا 21 با عنوان "تحول فرآیند پالایش نفت ازنفت چراغ و روغن تا بنزین و گازوئیل " گزارشی از "دکتر پرویز اعتماد مقدم"در اختیار ما می گذارد که در رابطه با پیشرفت تکنولوژی صنعت پالایش و بدست آوردن روش های جدید پالایش در آن زمان یعنی حدود پنجاه سال پیش است .

به لطف این مقاله علمی درمی یابیم که پالایش نفت خام در ابتدا در پالايشگاه آبادان برای دستیابی به نفت چراغ و روغن بوده و بنزین و گازوئیل،محصولاتی فرعی محسوب می شدند.

زمانی که نفت چراغ مهم تر از بنزین بود

نویسنده در این یادداشت،زیر تیتر؛"روش های جدید پالایش"آورده است:عملیات پالایش نفت خام تا قبل از سال 1900 میلادی تنها محدود به تقطیر ساده نفت خام برای تولید دو فرآورده اصلی تجارتی یعنی"نفت چراغ"و"روغن"و دو محصول کم مصرف در آن زمان یعنی"بنزین"و"گازوئیل"می شد.در اوایل قرن بیستم میلادی همراه با توسعه صنایع اتومبیل سازی رشد سریعی در میزان مصرف بنزین موتور حاصل شد و مصرف آن در اواخر جنگ بین المللی اول به حدی رسید که مقدار دو فرآورده نفت سفید و گازوئیل که اجبارا همراه با بنزین موتور تولید می شد مازاد بر میزان مورد تقاضای بازار شد و در نتیجه روش های مهم «کراکینگ حرارتی» و «کاتالیتیک کراکینگ» برای تبدیل این محصولات اضافه بر مصرف به بنزین موتور کشف و توسعه یافت.در سال های بعد از جنگ جهانی دوم و به دنبال پیشرفت های بزرگ تکنولوژی حاصل در صنایع مصرف کننده محصولات نفتی و توسعه سریع موارد استفاده از این فراورده ها،تحول بزرگ و اساسی دیگری در صنعت پالایش نفت بوجود آمد.

دکتر اعتمادمقدم در ادامه می نویسد؛از یک طرف ازدیاد سریع مصرف فراورده های میان تقطیر (سوخت جت–گازوئیل و نفت سفید)باعث گردید که نه تنها در اغلب پالایشگاه ها از تبدیل این مواد به بنزین موتور صرف نظر گردد،بلکه دستگاه های جدیدی نیز برای تبدیل باقیمانده های سنگین نفتی به فرآورده های میان تقطیر ساخته شود.از طرف دیگر تنوع روزافزون محصولات نفتی مورد نیاز و مشخصات جدیدی که بازار برای این فراورده ها درخواست می کند موجب گردید که روش های جدیدی مانند"کاتالیتیک"و"فورمینگ"و یا روش های تصفیه ناخالصی ها به کمک هیدروژن برای بهبود کیفیت و مرغوبیت محصولات نفتی مورد استفاده قرار گیرد.

گوگرد،دشمن همیشگی تاسیسات نفتی

نویسنده در مقاله خود به موضوع تفکیک"گوگرد"از نفت نیز اشاره دارد و ادامه می دهد:«هیدروژناسیون» مواد گوگردی را تبدیل به سولفور هیدروژن و هیدروکربورهای نفتی می کند و از این لحاظ از آن برای تقلیل گوگرد در فراورده های سنگین نفتی که باعث خوردگی تاسیسات فلزی و آلودگی هوا می شود استفاده می شود.این روش به علاوه برای پاک کردن برش های نفتی از ناخالصی هایی مانند ازت،اکسیژن و بعضی از فلزات و به خصوص تبدیل هیدروکربورهای اشباع نشده کم ثبات حاصله از فعل و انفعالات کراکینگ به هیدروکربور های اشباع شده و با ثبات نیز به کار می رود.

پالايشگاه آبادان

آنچه نویسنده در پنجاه سال پیش،ذیل میان تیتر؛چگونگی پالایش نفت خام در پالایشگاه های جدید بدان اشاره می کند را البته امروزه دانشجویان رشته های مهندسی نفت و کارشناسان پالایش و پخش،بعنوان پیشینه ی این تکنولوژی می دانند،اما بازخوانی آن با نگاهی که مولف بدان دارد جالب توجه است.در این بخش آمده است؛نفت خام که توسط خط لوله از میدان های نفتی به پالایشگاه ها آورده می شد،نخست در برج تقطیر به تعدادی فراورده های خام و اصلی تقسیم می گردد که به ترتیب عبارت اند از:گاز- بنزین سبک -بنزین سنگین-نفت چراغ-نفت گاز سبک-نفت گاز سنگین و باقیمانده های سنگین تر(نفت سیاه و قیر).این محصولات خام بعدا در واحد های دیگر به شرح زیر تصفیه و تبدیل شده و به صورت فراورده های نهائی با مشخصات مورد نیاز بازار در می آیند:

اول؛گازهای حاصله از برج تقطیر و گازهایی که در نتیجه فعل و انفعالات شیمیایی در سایر دستگاه های پالایش به دست می آیند،در دستگاه ساخت گاز مایع تبدیل به گاز خشک و گاز مایع(مخلوطی از پروپان و بوتان)شده و به صورت سوخت و یا تولید محصولات پتروشیمی می رسند.

دوم؛بنزین خام پس از عبور از دستگاه مخصوص و تصفیه ناخالصی های – ازت داز – اکسیژن و سایر ناخالصی های مضر،به کمک کاتالیست و در زیر فشار هیدروژن با محصول نفت های حاصله از دستگاه«هیدرو کراکینگ»ارسال می شود و در آنجا در اثر تبدیل بعضی از هیدروکربورهای نفتی بخصوص هیدروکربورهای«نفتیک»به هیدروکربورهای معطر،اکتان بنزین به میزان مورد نیاز بالا برده می شود.عمل تبدیل در مجاورت کاتالیست"پلاتین"و در زیر فشار هیدروژن انجام می شود.

سوم؛برش نفت گاز به صورت خام و برش نفت چراغ پس از پالایش نهایی که برای جدا کردن و یا تبدیل مواد دود کننده و گوگردی بد بو صورت می گیرد به بازار عرضه می شود.

چهارم؛نفت گاز سنگین در واحد«هیدرو کراکینگ»که اصطلاحا«آیزوماکس»نامیده می شود در اثر حرارت و در زیر زیر فشار هیدروژن و در مجاورت کاتالیست تبدیل به نفت گاز مرغوب-سوخت جت و مقدار کمتری از مواد سبک تر از قبیل بنزین-حلال های مختلف و گاز می شود.

پنجم؛بالاخره برش سنگین باقیمانده به دو قسمت تقسیم می شود،قسمت سنگین تر به مصرف تولید"قیر"برای مصارف مختلف و قسمت سبک تر آن پس از عبور از دستگاه«کراکینگ حرارتی»و تقلیل غلظت آن به صورت نفت کوره سنگین به بازار عرضه می شود.

محصولات جدید نفتی

دکتر اعتماد مقدم در ادامه یادداشت علمی خود می آورد: صنعت پالایش نفت امروزه(یغنی سال1349)در آستانه یک تحول بزرگ قرار گرفته و روش های جدید تبدیل و پالایش برش های نفتی به سرعت جایگزین روش های قدیمی و متداول شده و هر روزه تعداد زیادی از محصولات نفتی با مشخصات جدید به فهرست طولانی فراورده های نفتی اضافه می شود. به همين منظور ، فعالیت های تحقیقاتی در زمینه پالایش نفت خام که به دنبال اکتشافات و پیشرفت های چشم گیر این صنعت در نیمه اول قرن بیستم تا حدی محدود شده بود،امروزه مجددا با سرعتی برق آسا در حال توسعه است.

گزارش علمی نگارنده نشان می دهد صنعت پالایش نفت در آن زمان(پنجاه سال پیش)در آستانه تحول و به دست آوردن روش های جدید و جایگزین کردن آنها با روش های قدیمی به منظور تولید سوخت هایی با مشخصات بهتر بود که به همین منظور تحقیقات وسیعی در زمینه روش های جدید«هیدروژناسیون»و«ایزومریزاسیون» و «پلی مریزاسیون»هیدروکربورهای نفتی در جریان بود.روش جدید«آیزوماکس» یکی از نتایج موفیت آمیز این فعالیت های تحقیقاتی در آن روزگار بود.

امروزه و پنجاه سال پس از گزارش علمی منتشر شده در نشریه نامه صنعت نفت،وجود میراث صنعتی واحد تقطیر و پالایشگاه محلی بی بی یان در محلی که برای اجرای طرح موزه نفت مسجد سلیمان انتخاب شده ،فرصتی ارزشمند برای بازخوانی این تحول تاریخی در تکنولوژی پالایش نفت خام را در اختیار بازدیدکنندگان از موزه مذکور،دانشجویان و علاقه مندان به تاریخ صنعت نفت قرار می دهد.تحولی تاریخی که به لطف گزارش دکتر پرویز اعتماد مقدم با بخشی از آن آشنا می شویم.

درباره دکتر پرویز اعتماد مقدم

در شماره مذکور از نشریه نامه صنعت نفت و مقاله یادشده،البته اشاره ای به مشخصات،تبار و تحصیلات نویسنده نشده،اما در جستجوی این نام به خاندان اعتماد مقدم از خانواده های شناخته شده در تاریخ قاجار و پهلوی در ایران می رسیم که دستی در سیاست و اتفاقا مطبوعات ایران داشته اند.در تاریخچه ایجاد روزنامه قدیمی"شرافت"می خوانیم؛چند ماه پس از مرگ ناصرالدین شاه، محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه،وزیر انطباعات ایران نیز فوت کرد و اداره وزارت مذکور بر عهده برادرزاده‌ او،محمدباقر خان افتاد.شرافت اولین روزنامه ­ای بود که محمدباقر خان در سال 1314 منتشر کرد.در نسل بعد از شجره این خاندان به فرزند محمدباقر خان اعتمادالسلطنه به نام مهدی اعتماد مقدم می رسیم که در 1268 متولد و در 1287 به خدمت در وزارت امور خارجه درآمد.وی چندى هم كارگزار خوزستان بود.وى علاوه بر مشاغل سیاسى و قضائى در طول زندگانى خود با مطبوعات نیز همكارى داشت و در زمینه ‏هاى ادبى و تاریخى مقاله مى ‏نوشت.فرزندان او پرویز و فیروز اعتماد مقدم تحصیلات عالى خود را در تهران و آمریكا پایان دادند و یگانه دختر او«گیتى»نیز پزشك شد.بدین ترتیب،دور از ذهن نیست که دکتر پرویز اعتماد مقدم،نویسنده این گزارش و گزارش ها و ترجمه های دیگر در نشریه"نامه صنعت نفت"،همان فرزند مهدی اعتماد مقدم و نوه محمدباقرخان ادیب الملک باشد که در آن سالها(دهه چهل و پنجاه خورشیدی)در شرکت نفت مشغول به کار بوده است.