شهريور 1320 به روايت حسين مكی

ارسلان فعلی
کارشناس مرکز اسناد صنعت نفت

شهریور1320 مقطعی تاثیرگذار در تاریخ معاصر ایران است.بازخورد ناخواسته برای ایران از سوی نیروهای متفقین درگیر در جنگ جهانی دوم به تبع احتمال چرخش دیکتاتور تجددگرای ایرانی به سمت آلمانی های آریایی!در عین حال"نفت"نیز عاملی تاثیرگذار در حوادث و رویدادهای منتهی به شهریوربیست و موضوعات پس از آن بود چرا که موجی از نفت نیاز بود تا متفقین بر روی آن به پیروزی برسند.
در مورد این نقطه عطف تاریخ ایران منابع،اسناد و گزارش های متعددی منتشر شده است و برخی آثار تالیفی و پزوهشی نیز واجد اطلاعات ارزشمندی در این زمینه هستند.از جمله این آثار باید به جلد هفتم از دوره هشت جلدی تاریخ بیست ساله ایران حسین مکی اشاره كرد .اثری خواندنی که در کتابخانه مرکز اسناد صنعت نفت نیز موجود و در معرض استفاده و مطالعه پژوهشگران و محققان علاقه مند به کار در خصوص این مقطع از تاریخ سیاسی نفت ایران است.

جلد هفتم كتاب تاريخ بيست ساله ايران

كتاب تاریخ بیست ساله ایران تالیف حسین مكی در هشت جلد به قطع وزیری است كه طی سال های مختلف به چاپ رسیده است.انتشار كامل این كتاب حدود چهل سال،یعنی ازسال 1321 تا چاپ آخرین جلد آن كه در سال 1364 منتشر شد،به طول انجامید.برخلاف نام كتاب،این اثر به طور مفصلی به شرح وقایع1299 تا1323،رویدادها و عوامل اضمحلال سلطنت قاجار و روی كار آمدن رضا شاه و سالهای سلطنت او،اشغال ایران به دست نیروهای متفقین و روی كار آمدن محمدرضا شاه پهلوی پرداخته است.
نخستین چاپ جلد هفتم كه اشاره به وقایع مذکور دارد،در پاییز سال 1363 به چاپ رسیده و شامل دو بخش است.بخش اول آن به وقایع قبل از شهریور 1320 می پردازد.شامل ملاقات های مهم و مكاتبات وزارت خارجه با سفرای خود و نیز رخدادهای مهمی چون كودتای عراق و تأثیر آن در ایران،اسناد مهم سیاسی قبل از وقایع شهریور1320 و غیره است.
بخش دوم كتاب پیرامون شهریور 1320 و سقوط رضاشاه است كه شامل شرح جلسات مجلس،بیانات وزرا و مذاكرات با سفرای انگلیس و روس،متن استعفانامه رضا شاه و موضوعات دیگر است.
در این اثر تاریخی،موارد مرتبط با مقطع مذکور بدین ترتیب مورد اشاره واقع شده است: " در سپیده دم سوم شهریور ماه1320 نیروهای متفقین از شمال و جنوب به ایران حمله كردند.نیروهای روسیه به استعداد 125هزار نیروی زمینی و تعداد فراوانی بمب افكن و ادوات زرهی از مرزهای شمالی وارد خاك ایران شدند و نیروهای بریتانیایی به استعداد 40هزار نفر از غرب به خاك ایران حمله كردند.نیروی دریایی بریتانیا در خلیج فارس به ناوگان تازه تاسیس نیروی دریایی ایران در آبادان حمله ور شد و كشتی های جنگی ایران را منهدم كرد.همچنین نیروهای زرهی ارتش بریتانیا وارد خاك ایران شدند و پالایشگاه آبادان را اشغال كردند.رضا شاه كه از چندین ماه قبل از این رخداد برای بیرون راندن آلمانی های مقیم ایران تحت فشار متفقین بود،مجبور به استعفا از سلطنت شد و پسر 21ساله اش محمدرضا،با پشتیبانی محمدعلی فروغی به سلطنت رسید.رضا شاه نیز بیستم شهریور ماه برای همیشه خاك ایران را ترك كرد.این واقعه یكی از نقاط تاریك تاریخ ایران است چرا كه كشور به اشغال نیروهای خارجی درآمده بود و آنها متعهد شده بودند كه شش ماه پس از پایان جنگ خاك ایران را ترك كنند،اما در این بین روس ها با كارشكنی ضمن عدم تخلیه خاك ایران پس از پایان جنگ،تخم فتنه ای را در آذربایجان و كردستان ایران كاشتند كه تا مدت ها كشور درگیر تبعات این موضوع بود."

حسين مكی

مرحوم مكی در جلد هفتم از تاریخ بیست ساله ایران به طور مشروح و مفصل و با جزئیات وقایع اشغال ایران و تبعات آن را شرح داده است.بی شك كتاب وی جزء مآخذ معتبر تاریخ ایران قرار دارد چرا كه نویسنده خود شاهد بسیاری از آن وقایع بوده است.